Baktria press

56
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИНИ ИСЛОҲ ЭТИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ
АҚШда кадрлар бошқармаси фаолияти алоҳида қонун билан тартибга солинади ва унинг фаолиятига алоҳида 
эътибор берилади. Бунда асосий омил “инсон омили” бўлиб, яъни инсон иш фаолиятининг асосий ҳал қилувчи 
ресурси сифатида қаралади. Бу эса иқтисодиёт ва бошқа ривожланаётган соҳаларни малакали мутахассислар 
билан таъминлаш заруриятни вужудга келтиради.
АҚШда кадрлар хизмати бошқармаси бевосита мамлакат Президентига бўйсунади ва кадрларни танлаш, лавозимга 
тайинлаш, уларга ҳақ тўлаш, рағбатлантириш ва бошқа масалалар бўйича тизимни шакллантиради. 
Ушбу бошқармага Президент томонидан Сенат розилиги билан 4 йилга тайинланадиган директор бошчилик қилади. 
Умумий ходимлар сони 8 минг киши, улардан 3,2 минг киши Вашингтонда, қолганлари 10 та минтақада ҳамда 
кадрларни танлаш ва имтиҳон ўтказиш жойларида, ўқув, ахборот ва “тергов марказлари” (кадрларни ҳар томонлама 
ўрганиш маркази) да фаолият олиб боради.
Францияда кадрлар танлови давлат хизматининг муҳим принципи бўлиб ҳисобланади. Бу ерда танловларни ўтказиш-
нинг учта асосий тури мавжуд: “ташқи” – маълум дипломга эга бўлган шахслар учун; “ички” – давлат хизмати стажига 
эга бўлган амалдорлар учун; “аралаш” – олдинги иккала тур қўшилганида. Бунда танловлар деб имтиҳонлар ёки 
текширувлар ўтказиш асосида чекланган лавозимлар миқдорини тақсимлаш тушунилади. Танлов мустақил коллегиал 
орган – жюри томонидан ўтказилади. Масалан, бу АҚШда кадрлар бошқармаси, Японияда – кадрлар бўйича 
миллий бошқарма томонидан ўтказилади. Улар номзодларни, уларнинг кўрсатган хизматларига қараб, кейинчалик 
лавозимларга тайинлаш учун тақсимлайди. Жюриларни лавозимларга тайинлаш ваколатига эга бўлган давлат 
органи ташкил этади. Бу ерда ўзига хослик шундан иборатки, жюрилар бирор-бир лавозимни эгаллаш юзасидан 
тавсия беради, якуний қарор эса танловни эълон қилган орган ёки шахс томонидан қабул қилинади. Тайинланган 
шахс автоматик тарзда амалдор мақомини олмайди, балки стажёр лавозимини олади, фақатгина синов муддати 
тугаши билан доимий хизматга тайинланади. Танловларнинг қонунийлигини маъмурий суд назорат қилиб боради. 
Францияда ҳукумат қарори билан тайинланадиган олий лавозимлар рўйхати мавжуд. Бу, асосан, сиёсий лавозимлар – 
ҳукуматнинг бош котиби, марказий маъмурият директори, префект, элчи ва ҳ.к. Мазкур рўйхат ўзгармас бўлмайди 
ва ҳукумат томонидан суднинг розилиги билан тўлдирилиши мумкин
9
. Баён қилинган барча жараёнлардан сўнг шахс 
давлат хизматчиси мақомига эга бўлади ва у аста-секин ротация қилиниб, синфлар ва даражалар поғонасидан 
кўтарилиб боради. Амалдор бошқа муассасага, халқаро ёки ҳатто хусусий ташкилотларга 5 йиллик муддатга хизмат 
сафарига жўнатилиши мумкин, аммо бунда у илгарилаш ва пенсия ҳуқуқини йўқотмайди. Шу билан бирга, амалдор 
ўз илтимосига кўра хизмат сафари муддати тугаганидан сўнг штатдан чиқарилиши ёки захирага ўтказилиши мумкин. 
Агар хизматчи захирада бўлиш даврида таклиф этилган лавозимлардан уч маротаба воз кечган бўлса, унда маъмурий 
комиссиянинг розилиги билан у давлат хизматидан озод этилиши мумкин
10
. 
Японияда давлат хизматчиларини тайёрлаш негизида бешта тизимнинг йиғиндиси ётади: умрбод ёллаш, кадрлар 
ротацияси, иш ўрнида тайёрлаш, репутация ва ҳақ тўлови. Мазкур тизимларнинг ўзаро алоқадорлиги ва ўзаро 
боғлиқлиги юқори самарали меҳнатни, касбий ва ишбилармонлик сифатларини максимал амалга оширишдаги 
манфаатдорликни келтириб чиқаради. Япония давлат хизматчиларини тайёрлашда ротация тизимига алоҳида муҳим 
роль ажратилади. Унинг маъноси маълум бир иш ўрнида 2–3 йил давомида ишлаб келаётган ходимларни горизонтал 
ва вертикал бўйича кўчириб боришдан иборат. Ротация ходимнинг розилигисиз ўтказилади. Бу ерда ёндашув ўта 
аниқдир – у давлат хизматига кирди ва демак, ўз давлатига максимал фойда келтириши лозим. Ҳар йили апрел 
ойида мактаб, коллеж ва олий ўқув юртларининг битирувчилари бирор-бир компания, ташкилотга бориб, бирданига 
раҳбар лавозимларига тайинланмасдан, балки ўз хизматини энг қуйи ихтисослашган вазифалардан бошлайдилар. 
Бу ҳолатда, сўзсиз, бир қанча афзалликлар мавжуд. Келгусида ўз ташкилотининг барча хосликларини батафсил 
билиб борадиган бундай мутахассис, янглишишга олиб келадиган, мужмал ва самарасиз қарорларни қабул қилиш 
эҳтимолидан иҳоталанади. Давлат хизматида Японияга хос бўлган “умрбод ёллаш” тизими амал қилиб келмоқда. У 
бир ташкилотда (пенсияга чиққунга қадар) ёллаш асосида ишлаб келишни билдиради. Бунда лавозим ва ҳақ тўлаш 
ҳажми хизматчининг меҳнат стажининг узлуксизлигига боғлиқ этиб қўйилган. Япониядаги “умрбод ёллаш” тизими 
билан боғлиқ давлат хизматининг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, лавозимдорни ўз ташкилоти ичида тез-
тез кўчириб турилиши асносида, улар муассасалараро кўчирилмайди. Ротация тизими иш кучининг мобиллигини 
таъминлайди, унинг лаёқати, малакаси ва рақобатбардошлигини оширади. Қоида тариқасида, 2
–
3 горизонтал 
кўчиришлардан сўнг вертикал ротация бўлиб ўтади, яъни лавозимга кўтарилиш, яна кўпроқ ҳақ тўланадиган 
лавозимга ўтказилиш. Ротация, шунингдек, давлат хизматчисида ўз дунёқарашини кенгайтиришга, ташкилотига 
9 
Қаранг: Литвинцева Е.А. Государственная служба в зарубежных странах.- М.: Изд-во РАГС. 2004. С. 75-76.

---

57
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ
янада кенгроқ томондан қарашни ривожлантиришга рағбат уйғотади. Департамент бошлиқлари, министрлар, мэрлар 
ва бошқалар ўз вақтида ротация босқичларини ўтиб, ўзларидан пастроқ лавозимларни эгаллаган бўладилар. 
Яъни давлат хизматида хизматчи босқичма-босқич лавозим даражаларини эгаллаб, кўтарилиб боради. Япон 
ташкилотлари, корхоналари ва давлат хизматлари мактабларга, олийгоҳларга махсус тайёргарлик бериш талабини 
қўймайди. Уларнинг ўзлари ходимлари билимини ташкилот учун зарур бўлган даражага олиб чиқадилар. Ундан 
ташқари марказий давлат хизматчиларини тайёрлаш ишларини Кадрлар ишлари бўйича миллий бошқарма қошидаги 
Малака ошириш институти олиб боради
11
. Японияда барча даражадаги давлат хизматчилари ташқи ташкилотларда 
қайта тайёргарлик ва малака оширишни ўтайдилар. Шу билан бирга, олий лавозимни эгаллаётганларни ўқитиш 
мақсадга мувофиқ эмас, деб ҳисобланади. Улар фақатгина мустақил тайёргарлик кўриш ва мустақил ўқиш босқичини 
ўтайдилар. Маҳаллий бошқарув органларининг давлат хизматчиларини тайёрлаш билан маҳаллий ўзини-ўзи 
бошқариш ишлари бўйича вазирлик тузилмасига кирадиган Давлат хизмати академияси шуғулланади. Шуни алоҳида 
таъкидлаш жоизки, Японияда давлат хизматчиларини тайёрлаш ишини умуман барча босқичларда бошқариш, шу 
жумладан, ротация қилиш соҳаси ҳам, ҳукуматдан мустақил бўлган органга, яъни Кадрлар ишлари бўйича миллий 
бошқармага топширилган.
Японияда, давлат хизматчилари этикасини тоза сақлаб туришга катта эътибор қаратилгани туфайли, мазкур 
масалани қонуний тартибга солиш мақсадида “Этика кодекси” ва “Давлат хизматчилари этикаси тўғрисида”ги Қонун 
қабул қилинган. Этика кодексида этик хулқ-атвор, аниқ ҳаракат ва хулқ-атвор қоидалари стандартлари белгиланган.
Мавзу доирасида ривожланган мамлакатлар тажрибасидан келиб чиқиб, қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: