Bakteriyalarning shakllari

Баъзи бир бактерияларнинг катталиги

Бактериянинг номи	Узунлиги, (мкм)	Кундаланг кесими, (мкм)
Микрококк	0,8	0,5
Стрептококкус лактус	0,8 – 1,2	0,5 – 0,8
Ацидофил таёкчаси	1,5 – 6,0	0,6 – 0,9
Пичан таёкчаси	1,2 – 3,0	0,8 – 1,2
Сил касали таёкчаси	1,5 – 3,5	0,3 – 0,5
Куйдирги таёкчаси	4 – 8	1,0 – 1,5
Бруцеллез таёкчаси	0,5 – 1,5	0,4 – 0,6

AKTERIYA XUJAYRASINING TUZILISHI VA SISTEMATIKASI

Bakteriya xujayrasi murakkab tuzilishga ega. Elektron mikroskopning yaratilishi, uta yupka kesmalar tayyorlash usullarining ishlab chikilishi, mikrobiologiya usullarini rivojlanishi bakteriya xujayrasining tashki va ichki kurilmalarini urganishga katta imkon yaratdi.

Bakteriya xujayrasini sxematik kurinishi kuyidagilarni uz ichiga oladi: tashki tomondan kapsula, xivchin, fimbriy, pili;

ichki kismida: sitoplazma, nukleoid, ribosomalar, membrana kurilmalari, kiritmalar (kushilmalar), ba'zi bakteriyalarda sporalar xam buladi.

Kapsula.

Bakteriyalarning kuplari kapsula bilan uralgan. Ular shilimshik moddadan iborat bulib mikro va makrokapsuladan iborat bulishadi. Makrokapsulaning kalinligi 0.2 mkm, mikrokapsulaniki esa - 0.2 mkmdan kichik buladi. Makro va mikrokapsulaning ichki tomonida shillik kavat va uni ichki tomonida esa eruvchan shillik kavat buladi.

Kapsulaning kimyoviy tuzilishi.

Kapsula geteropolisaxarid bulib, uning tarkibi 90% suvdan

iborat, polisaxarid, polipeptid, lipid (tuberkullyoz bakteriyalarda) birikmalaridan tashkil topgan.Kapsulali bakteriyalar kapsulasiz bakteriya yashay olmaydigan muxitlarda xam yashay olishi mumkin.

Bakteriya xivchinlari.

Bakteriyalar ikki xil xarakatlanadi. Sirpanib xarakatlanuvchi bakteriyalarning (mikrobakteriyalar, oltingugurt bakteriyalari) tulkinsimon kiskarishi natijasida xujayra shakli davriy uzgarib turadi, natijada bakteriyaning ma'lum xarakati sodir buladi. Suzib xarakatlanish xivchinlari bilan amalga oshadi. Masalan, spirillalar va kokkilarning ba'zilari.

Bakteriyalar xivchinlarining soni va joylashishiga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi;

Monotrixlar — bakteriya xujayrasining bir uchida bitta xivchin buladi;

Lofotrix — xujayraning bir uchida bir tup xivchini buladi;

Amfitrix — xujayraning ikki uchida ikki tup xivchin buladi;

Peritrix — xujayraning xamma tomoni xivchin bilan koplanib, unga peritrix deyiladi.

Xivchinlar soni xam xar xil. Spirillalarda 5 - 30 tagacha, vibrionlarda 1, 2 ta yoki 3 ta xivchin bulib, ular xujayra kutblarida joylashadi.

Ba'zi tayokchasimon bakteriyalar — Proteus vulgaris, Clostridium tetani kabilarda 50 - 100 gacha xivchin buladi. Xivchinlarning eni 10 — 20 nm, uzunligi 3 — 15 mkm. Xivchinlar uzunligi kulturaning tabiati, ozika muxitini yoki tashki muxit ta'siriga karab xar xil buladi. Xivchinlar kimyoviy jixatidan oksil modda — flagellindan tuzilgan. Xivchin bakteriya xayotida katta rol uynaydi. Bakteriyalarni ba'zi bir ozika muxitlarida xivchinsiz kilib xam ustirish mumkin. Usish fazasiga karab bakteriyalarning xivchinli va xivchinsiz davrlari buladi. Bakteriya xivchinini yukotsa xam yashayveradi. Xivchin bazal plastinkaga yopishgan buladi. Plastinka esa sitoplazmatik membrana tagida joylashgan buladi. Bazal tanacha, bakteriyada motor vazifasini bajarib xivchinni xarakatga keltiradi. Bazal tanacha xivchin bilan ilmok orkali birikadi. Bazal tanacha uz navbatida 4 ta xalka bilan ta'minlagan. Xalkalar sterjen orkali bir tizimga birlashdi Bu xalkalar bir - biriga nisbatan xarakatga kelishadi va sterjen orkali xivchinni xarakatga keltirishadi. Xarakat tezligi temperaturaga, osmotik bosimga, yopishkoklikga boglik buladi. Ba'zi bakteriyalar 1 sekunda 1 bakteriya tanasi uzunligicha, ba'zilari esa 50 tana uzunligicha xarakat kiladi. Odatda ular tartibsiz xarakat kiladi, ammo ularda kimyoviy moddalarga nisbatan taksis xodisasini kuzatiladi, bunga xemotaksis deyilsa, kislorodga nisbatan xarakat kilsa aerotaksis, yorutlikga nisbatan bulsa fototaksis deyiladi.

Fimbriy va pililar.

Bakteriyalarda xivchinlardan tashkari uzun, ingichka ip xam bulib unga fimbriy deyiladi. Ular xarakatchan yoki xarakatsiz bulishlari mumkin. Ularning uzunligi 0.3 — 4 mkm, eni 5 — 10 nm bulib, soni 100 — 200, ba'zan esa 1000 taga уetib boradi.

Fimbriylar pilin oksilidan tuzilgan. Bakteriyalarda bir kancha fimbriylar tipi uchraydi va ular funksiyalariga karab farklanadi. SHulardan 2 tipi yaxshi urganilgan.

1 - tip kupgina bakteriyalarda bulib, ular umumiy tipdagi fimbriylar deyiladi. Fimbriylar bakteriylar xujayraning muxitga, boshka xujayraga, inert substratga yopishishini ta'minlanadi, suyuklik yuzasida parda xosil kilishida u xam ishlatiladi. SHuning uchun xam uni yopishish organi deyish mumkin.

2 - tip — jinsiy fimbriy — pili bulib (F), u ichi bush kanaldan iborat. Bu kanaldan bakteriya kon'yugatsiyada katnashayotgan boshka bir bakteriyaga genetik material beradi. Pilining boshka bir xususiyati xam bulib, u patogen bakteriyalarda xayvon va odam xujayralariga yopishishda ishtirok etadi.

Bakteriya xujayra devori.

Xujayra devorining uzi xam ma'lum kattiklikga ega. SHu bilan birga u elastiklikka xam ega bulib, oson bukiladi. Xujayra devorini ultratovush va lizotsim fermentlari bilan parchalasa buladi. Xujayra devori lizotsim bilan parchalanganda u sharsimon shaklga utadi. Xujayra devori xujayrani xar xil mexanik ta'sirlardan, osmotik bosimdan saklaydi.

Xujayra devori bakteriyani kupayishi va bulinishi, irsiy moddalarning taksimlanishini xam idora kiladi.

Xujayra devorining kalinligi 10 - 80 nm bulib, xujayra massasining 20% ni tashkil etadi. Xujayra devori orkali katta molekulali moddalar kirishi mumkin. Xujayra devori sitoplazmatik membrana bilan birlashtiruvchi iplar — "kuprikchalar" vositasida boglangan. Xujayra devori bakteriyalarni gram usulida buyaganda, musbat yoki manfiy bulishligini belgilaydigan omildir. Xujayra devori asosan peptidoglikan (murein) dan tashkil topgan. Bu № — atsetil № — glyukozamin va № — atsetil muram kislotasi, galma - gal bir-biri bilan $ —1.4 boglar bilan boglangan geteropolimerdir. Bu polisaxarid zanjirlar bir-biri bilan peptid boglari orkali boglangan. Peptidoglikan xujayra devoriga rigidlik xususiyatini beradi va bakteriya shaklini saklab turadi. Gram musbat bakteriyalarda kup kavatli peptidoglikan bor (50 - 90%). U murakkab ravishda oksil, polisaxarid, teyxo kislota (fosforli ribit va fosfor kislotasi glitseridi) bilan boglangandir.

Gram manfiy bakteriyalarda peptidoglikan 1 kavat bulib (1 — 10%) ularda tashki membrana xam bor. Tashki membrana fosfolipid, lipopolisaxarid va oksillardan tuzilgan.

Demak, bakteriyalarning Gram buyicha xar xil buyalishi bakteriya xujayra devoridagi peptidoglikan mikdori va uning lokalizatsiyasiga (joylashishiga) borlikdir. Aniklanishicha, xujayra devorida xar xil usimtalar, dungliklar, tikon kabilar bor.

Xujayra devori fakat mikoplazmalar va L —shakllik bakteriyalarda bulmaydi. Kupincha biror antibiotik ta'sirida yoki tabiiy sharoitlarda uz—uzidan L —shaklli bakteriyalar xosil bulishi mumkin. Ularda xujayra devori kisman saklanib kolgan. Ularda kupayish xususiyatlari tula saklangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida bulib kupgina patogen va saprofit bakteriyalarda topilgandir.

Sitoplazma membranasi.

Uning kalinligi 9 nm cha bulib, u xujayra devoriga ichki tomondan yopishib turadigan sitoplazmanning tashki kavati — sitoplazmatik membranadir. U ikki kavat lipiddan tuzilgan, xar bir kavat monomolekular oksil bilan koplagandir. Sitoplazmatik membrana xujayra kuruk, moddasining 8 — 15% tashkil etadi va 70 — 90% xujayrani lipid kismini tutadi.