Bakayev Z. T jamoada samarali ishlash o’quv qo’llanma samarqand-2020

1.4 Rejali iqtisodiyotda mehnatni tashkil etishning jamoaviy shakillari.

Rejali boshqaruv amaliyotida jamoaviy ishni tashkil etishni rivojlangan amaliyoti yuq edi. Lekin xar bir korxona tashkilotning boshqaruv tizimi kadrlar va jamoani ijtimoiy rivojlantirishni boshqarishning funkstional kichik tizimiga ega edi. Korxona va tashkilotdagi kadrlarni boshqarish soxasidagi asosiy tarkibiy bo’linma kadrlar bulimi bulib, unga kadrlar bilan ishlash ularning zaxirasini shakllantirish, shuningdek qayta o’qitish kasb maxoratini oshirish va qayta tayyorlash kabi vazifalar yuklangan edi.

Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimida deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari davlat tasarrufida bo‘lib, barcha iqtisodiy yechimlar, nimani qancha miqdorda, qay tariqa ishlab chiqarish ham oldindan rejalashtirilib, markazda o‘tirgan bir guruh mutaxassislar tomonidan hal qilinadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hukumat tomonidan taqsimlanadi. Ishlab chiqarishdan olingan foyda davlat ixtiyorida qoldiriladi va u ham rejaga asosan taqsimlanadi. Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sobiq ittifoq va qator sotsialistik davlatlarda mavjud edi.

Markazlashgan rejali iqtisodiyot — deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari davlat tasarrufida bo‘lib, iqtisodiy yechimlar markazlashgan holda davlat tomonidan qabul qilinadigan va rejaga ko‘ra amalga oshiri ladigan iqtisodiy tizim.

Rejali ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti SSSRda ham, Evropaning sharqiy qismidagi ba’zi mamlakatlarda ham uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan. Bunday davlat tizimining asosiy farq qiluvchi xususiyati bu hokimiyatning mutlaq kuchi va uning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi ta’siri. Albatta, rasmiy ravishda barcha mulk jamiyatga tegishli edi va hamma narsa aholining qo‘lida edi.

Iqtisodiyotning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi boshqaruv kontseptsiyasidir, unda asosiy rolni taqsimlash-buyruq berish usullariga beriladi va hokimiyat markaziy hukumatga tegishlidir.

Xarakterli xususiyat - bu iqtisodiy faoliyatning markaziyligi, shuningdek boshqaruvning mafkuraviy usuli, hukmron partiya-davlat byurokratiyasi va demokratiyaning umuman yo‘qligi.

Rejali iqtisodiyoti quyidagilar bilan tavsiflanadi:

• 
  Ko‘pgina iqtisodiy resurslarga davlat egalik qilish;
  
• 
  monopollashtirish va qizil tasma;
  
• 
  iqtisodiy mexanizmning asosi sifatida markazlashtirilgan, direktiv, iqtisodiy rejalashtirish;
  
• 
  ierarxiya
  
• 
  ko‘rsatkichlari yil sayin oshib borayotgan talab va taklifning nomutanosibligi;
  
• 
  soya iqtisodiyotining ko‘tarilishi, qora bozor;
  
• 
  haddan tashqari narx oshishi, pul masalasi;
  
• 
  milliy bozorning qulashi;
  
• 
  markazlashtiruvchi kuchlar;
  
• 
  tovar-pul munosabatlarini barter birjasi bilan almashtirish;
  
• 
  iste’molchilarning tovar birligini tanlash huquqining yo‘qligi;
  
• 
  iqtisodiy manfaatlarning o‘zgarishi (masalan, savdogarlarning ustuvorligi “sotish” emas, balki “yashirish”).
  

Ushbu tizimning asosiy afzalligi - aniq ishsizlikni (har qanday holatda ham, nazariy nuqtai nazardan) yo‘q qilish. Buning uchun maxsus resurslar menejmenti ishlab chiqilgan bo‘lib, unda hamma ish joyiga ega bo‘ladi. Ushbu rejim tufayli xarajatlarni to‘liq nazorat qilish va daromadlarni istalgan taqsimlash mumkin.

Ushbu boshqaruv modelining asosiy kamchiliklari:

• 
  ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti samarali iqtisodiy faoliyatni ta’minlay olmaydi;
  
• 
  ishlab chiqarish monopoliyalari yangi texnologiyalar va texnik yangiliklarni joriy qilmaydi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotda nomutanosiblik yuzaga kelganda zarur bo‘lishi mumkin bo‘lgan zaruriy moddiy va insoniy zaxiralarga to‘liq etishmasligi;
  
• 
  tizim ehtiyojlarni qondirishning past darajasi bilan tavsiflanadi;
  
• 
  yashirin ishsizlik xavfi;
  
• 
  resurslarning etishmasligi;
  
• 
  iste'mol tovarlarining etishmasligi;
  
• 
  “Tartibga solish”.
  

XX asrning boshlarida O‘zbekistonda jamoani boshqarish o‘tgan asrning o‘rtalarida Angliya va AQSHda mavjud bo‘lgan vaziyatni eslatardi korxonalarning rahbarlari odamlarni boshqarish bilan bog‘liq muammolarni ular vujudga kelgan paytda hayotiy tajribalar, an’analar va diniy aqidalar asosida hal qilardilar, mahsus amaldorlar esa ishchilarning turmushi, sog‘liqni saqlash va ta’lim masalalari bilan shug‘ullanardilar. Shu narsa e’tiborga molikki, O‘zbekistonda aholining aksariyat ko‘pchiligini tashkil qiluvchi kambag‘al dehqonlar bilan mahalliy boylar o‘rtasida paternalistik “otalarcha g‘amxo‘rlik’ munosabatlari kuchli rivojlangan edi, bunday g‘amxo‘rlik ko‘pincha bir tomondan industrial kompaniyalar egalari va boshqaruvchilari o‘rtasidagi munosabatlarda, ikkinchi tomondan, yollangan xodimlar o‘rtasida namoyon bo‘lardi. Shu asrning boshlarida rag‘batlantirishning pulsiz turlari va imtiyozlar keng tarqalgan edi - zavod va fabrikalarning ma’muriyati ishchilar va ularning oilalari uchun oshxonalar, maktablar, kasalxonalar, omonat kassalari tashkil qilgan edi (ko‘pincha majburiy ravishda). Bunda to‘lanadigan pulning (ish haqining) miqdori G‘arbiy Evropa va AQSHdagiga nisbatan birmuncha kamroq edi.

Sho‘ro davrida kadrlar bo‘limlari amalda barcha tashkilotlarda paydo bo‘ldi, biroq ularning vazifasi bozor iqtisodiyotiga o‘tgan mamlakatlarda shu nomda mavjud bo‘lgan bo‘limlardan sezilarli ravishda farq qilardi. Bu o‘ziga xoslikni o‘sha davr ijtimoiy hayotidagi uchta omil belgilab bergan edi: xalq xo‘jaligiga markazlashgan holda rahbarlik kilish, iqtisodiyotning siyosiy tusda ekanligi va mafkuraning totalitar (mustabid) tarzdaligi. Sho‘ro davlatining asoschisi Leninning g‘oyasi mamlakatning butun iqtisodiyotini natsionalizatsiya qilishdan va unga markazdan turib xuddi fabrika singari boshqarishdan iborat edi. Bunday holda iqtisodiy tashkilotlar mustaqilligini yo‘qotardi, shu bilan birgalikda esa bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pgina vazifalarni bajarish zaruratidan ham mahrum bo‘lardi. Korxonalar kasaba uyushmalari bilan ish haqi to‘g‘risida, ish haftasining davomiyligi, ish haqi to‘lanadigan ta’til berilishi, tibbiy yordam ko‘rsatilishi va shu kabilar haqida muzokaralar olib bormasligi lozim edi - bularning hammasi davlat miqyosida belgilab berilar va hamma uchun majburiy hisoblanardi. Ishga qabul qilish haqida ham shu narsa sodir bo‘lardi (bitiruvchilar markazlashgan holda taqsimlandi, buni rad qilib bo‘lmasdi) va malaka oshirish ham taqsimot asosida amalga oshirildi. Har qanday korxona va tashkilot umuman jamiyat uchun eng muhim bo‘lgan rezerv (zaxira) tayyorlash vazifasi siyosiy tashkilot KPSS tomonidan amalga oshirildi, uning vakillari har qanday korxonada hoziru nozir bo‘lib, rahbarlar va mutaxassislar tanlash, tayyorlash va ularni rahbarlik ishlariga ko‘tarish jarayonini nazorat qildi. Kadrlarni tanlash va yuqori ko‘tarishning bosh mezoni mavjud tuzumga va uning o‘zagi bo‘lgan Kommunistik partiyaga sodiqlik edi (birorta muhim lavozimni egallash uchun rasman partiyaga a’zo bo‘lish shart edi) faqat shundan keyingina insonning kasbiy va shaxsiy fazilatlari e’tiborga olinardi. Totalitar mafkuraning hukmronligi va boshqacha fikrlovchilarni tazyiq ostiga olish zarurligi jamiyatning har bir a’zosini nazorat qilishning ulkan tizimini va shahsni hisobga olish tartibi bo‘lgan sotsializm haqidagi shiorni vujudga keltirdi. Nazorat qilish tizimi yuzlab anketalarni, ma’lumotnomalarni o‘z ichiga olardiki, ular arizalarga ruhsat etuvchi rezolyusiyalarni, oylik, kvartal yillik hisobotlarni talab qilardi. Bu xildagi axborotni to‘plash, ishlab chiqish va saqlash bilan birinchi navbatda sho‘ro tashkilotlarining kadrlar bo‘limlari shug‘ullanardi. Bo‘lim rahbarining eng muhim vazifasi yuqori tashkilotlar talab qiladigan barcha hujjatlar, ma’lumotnomalar, buyruqlar va shu kabilarning mavjud bo‘lishini ta’minlashdan iborat edi. Bu hujjatlar kun va tunning istalgan bir paytida kerak bo‘lishi mumkin edi. Kadrlar bo‘limining arxivlari maktab o‘quvchisidan tortib jamiyatning har bir a’zosi haqidagi axborotning muhim manbai hisoblanardi. Albatta, kadrlar bo‘limi qabul qilish, malaka oshirishni tashkil etish, imtiyozlarni taqsimlash kabi vazifalarni ham bajarishadi.

Jamoada samarali ishni tashkillashtirish borasidagi bir qancha qarashlash va maliyotlar natijasida “Jamoani samarali boshqarish” tushunchasi keng rivojlandi. Xozirgi davrda rahbar xodim jamoa ishini to‘g‘ri tashkil qilolmas ekan u yaxshi rahbar emasligi barchamizga tushunarli. Shunday ekan zamonaviy menejmentda jamoa-menejmenti rivojlanib bormoqda. Shu sababli jamoani samarali boshqarish xozirgi vaqtda eng dolzarb masala bo‘lib qolaveradi.