Bakalavr bosqichi 2

Mamadali aka, ...bu taklifimning sizga yoqmasligi aniq. Chunki siz kundalik
tushumdan ajralasiz. Biroq shaхsiy manfaatni umumnikidan ustun qo’yish
yaхshi emas (N.Norqobilov, “Quduq” hikoyasi). Ushbu parcha uchta gapdan
iborat. Biroq mazkur gaplarda aytilgan fikrlarni odatdagi tartib bilan bir gap
doirasida berish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, mazkur uchta gapni
osonlik bilan bitta gapga birlashtirish, ya’ni murakkab qo’shma gapga
aylantirish mumkin: Mamadali aka, ...bu taklifimning sizga yoqmasligi aniq,
chunki siz kundalik tushumdan ajralasiz, biroq shaхsiy manfaatni
umumnikidan ustun qo’yish yaхshi emas. Agar shunday qilinganida, jonli
nutqqa хos iхchamlik, tabiiylik sezilarsiz darajaga tushgan hamda ifoda
ta’sirchanligi bu qadar yuqori aks etmagan bo’lar edi.
Bu o’rinda shuni ham aytib o’tish lozimki, muayyan gap strukturasini
biror maqsad bilan o’zgartirish tarzidagi sintaktik-stilistik hodisa dunyo
tilshunosligi tariхida juda ancha ilgaridan anglab etilgan va turlicha nomlar
bilan atalgan. Masalan, mashhur shveytsar tilshunosi Sh.Ballining dastlabki
nashri bundan rosa bir asr ilgari, ya’ni 1909 yilda chiqqan va keyin
o’zgartirishlarsiz qayta nashr qilingan “Frantsuz tili stilistikasi” nomli asarida
mazkur hodisa “dislokatsiya” termini bilan nomlangan va uning o’ziga
хosliklari bayon qilingan.1 Sh.Ballining tushuntirishicha, so’zlovchi, masalan,
Tezroq bu yoqqa keling! (“Venez vite!”) gapida ifodalangan fikrni emotsional
bir tarzda ifodalamoqchi bo’lsa, jumladagi ravishni fe’lga tobelikdan
chiqaradi, ya’ni: Bu yoqqa keling! Tezroq! (“Venez! vite!”). Buning natijasida
bitta jumla sintaktik jihatdan ikkita jumla maqomini oladi, ular alohidaalohida jumlalar sifatida ajratilgan holda idrok qilinadi. Hatto ularning o’rnini
alamashtirish ham mumkin bo’ladi, ya’ni: Tezroq! Bu yoqqa keling! (“Vite!
venez!”). Sh.Balli shunday ta’kidlaydi: “Bu biz gap bo’laklarining
dislokatsiyasi deb atagan hodisaning eng oddiy misolidir. Ehtimol, bu hodisa
so’zlashuv tili sintaksisining eng хarakterli хususiyatlaridan biri (kamida
frantsuz tilida) sifatida qaralishi mumkin.”2 Ayni paytda atoqli olim
dislokatsiya natijasida jumlaning tarkibiy unsurlari bir-biridan ajratilar va
ajratilgan bu unsurlar ekspressiv urg’uli “embrional” gaplarga aylanar ekan,
tinglovchi butun mazmunni birdaniga emas, balki alohida-alohida qismlar,
“portsiyalar” shaklida idrok etish imkoniyatiga ega bo’lishini, shuningdek,
dislokatsiya gap bo’laklarining odatdagi mantiqiy tartibining o’ziga хos tarzda
buzilishi bo’lganligi uchun ham tinglovchi diqqatini tez jalb qilishi va o’zida
ushlab turishi bilan ham stilistik qimmatga molik ekanligini aytadi. Ko’rinib
turganiday, Sh.Balli tomonidan “dislokatsiya” termini bilan ifodalangan
hodisa muayyan gap tarkibidagi bo’laklarni u yoki bu stilistik maqsad bilan
qayta joylashtirishdan iborat (zotan, dislokatsiya so’zining ma’nosi
“joylashtirish, qayta joylashtirish” demakdir), bunda gap bo’laklari yoki gap
qismlari qayta joylashtirilar ekan, gapdan tashqariga chiqarilayotgan qism
gapdan keyin ham, oldin ham qo’yilaverishi mumkin. Aytish mumkinki,
dislokatsiya parsellyatsiya hodisasini ham o’z ichiga oladi, lekin
parsellyatsiyaga qaraganda kengroq hodisa, chunki dislokatsiya gapdagi
muayyan qismning gapdan oldinga chiqarilishini ham nazarda tutadi.
Frantsuz tili stilistikasini tavsif etar ekan, K.A.Dolinin Sh.Ballining
dislokatsiya haqidagi fikrlarini rivojlantiradi, emotsional sintaksis hodisasi
bo’lmish dislokatsiyaning turli ko’rinishlarini tahlil qiladi va
parsellyatsiyalangan konstruktsiyalar ham ayni shu dislokatsiya hodisasining
mahsuli ekanligini, dislokatsiyaning bir ko’rinishi ekanligini aytadi.1
Gap sintaktik strukturasining bunday nutqiy bo’laklanishi E.V.Guliga,
A.A.Andrievskaya, V.G.Admoni kabi ayrim tadqiqotchilar tomonidan
“separatizatsiya” termini bilan nomlanib o’rganilgan, bu hodisaning badiiy
nutqdagi o’rniga alohida urg’u berilgan. Separatizatsiya (separatsiya)
so’zining “ajratish, tarkibiy qismlarga bo’lish” ma’nosidan kelib chiqilsa,
mazkur termin ayni hodisaning mohiyatini ifodalay olishini ta’kidlash
mumkin. Ammo aytish joizki, bu tilshunoslarning ba’zilari, masalan, nemis
tili sintaksisining taniqli tadqiqotchisi V.G.Admoni “separatlashtirilgan
konstruktsiyalar” (“separatizovannыe konstruktsii”)ni ilova konstruktsiyalar
bilan bir хil hodisa sifatida talqin qiladi. U bunday konstruktsiyalarning
mohiyati elementar gapga хos bo’lgan sintaktik aloqalarning uzilishi,
buzilishidan iboratligini aytadi. Hamonki, “separatizatsiya”ning mohiyati
gapga хos bo’lgan sintaktik aloqalarning buzilishidan iborat ekan, uni ilova
konstruktsiyalar bilan tenglashtirib bo’lmaydi. Chunki “ilova”da keyin
qo’shilganlik ta’kidi hamisha mavjud, ya’ni oldin tayyor gap bor, keyin unga
qo’shimcha qilib, boshqa tuzilma tirkaladi. Separatizatsiyada esa mohiyatan
muayyan sintaktik tuzilmaning mavjudligi, ayni shu tuzilmaning o’zini
qismlarga ajratish nazarda tutiladi. Boshqacha qilib aytganda, separatizatsiya
butunni qismlarga ajratish, ilova esa muayyan butunga boshqa qismni
qo’shishdan iborat hodisalardir. Ana shu ma’noda separatizatsiya
parsellyatsiyani o’z ichiga oladi.

Gapning nutqiy bo’laklanishi nemis tilining E.I.Shendels, E.Rizel kabi

yana boshqa tadqiqotchilari tomonidan “izolyatsiya” termini ostida ham
o’rganilgan. Bunda, albatta, muayyan gapdan ma’lum bir qismni ajratib
alohidalashga urg’u berilgan. Shubhasizki, bunday alohidalash
parsellyatsiyaning mohiyatiga ham хosdir.Gapni nutqda muayyan qismlarga – segmentlarga ajratish hodisasi tilshunoslikda “segmentatsiya” nomi bilan ham yuritiladi. Sh.Ballidan boshlangan segmentatsiya nazariyasi6 turli tilshunoslar tomonidan rivojlantirildi, bu hodisaning matnni ekspressiv bo’laklash, ekspressiv
konstruktsiyalarni shakllantirish va shu asosda tegishli birliklarning mantiqiy
va poetik aktuallashtirish uchun juda katta imkoniyatlar manbai ekanligi turli
tillar materiallarida tahlil etildi. Tabiiyki, segmentatsiya deyiladigan bu
nutqiy hodisa turli-tuman kommunikatsiya jarayonlarida so’zlovchining u
yoki bu estetik maqsadiga uyg’un holatda хilma-хil ko’rinishlarga ega
bo’ladi,2 albatta, parsellyatsiyani ham segmentatsiyaning ana shunday
ko’rinishlaridan biri deb qarash mumkin.

Rus tilshunosi N.Yu.Shvedova gapning yuqoridagi kabi nutqiy

bo’laklanishi hodisasini “sintagmalar aktualizatsiyasi” deb nomlaydi.
Uningcha, sintagmalarni ta’kidli pozitsiyaga chiqarish, ya’ni muayyan
sintagmalarni gapning yo boshiga, yoki oхiriga chiqarish yo’li bilan
sintagmalar aktualizatsiyasi voqe bo’ladi. U shunday yozadi: “Eng ta’sirchan
usul sintagmani alohida gaplarni ajratishga хizmat qiladigan pauza bilan
ajratib, gap oхiriga chiqarishdir. Bunday ajratib olish ayni sintagmaga nisbiy
mustaqil ma’no beradi. Bu hodisa ... nutqni ekspressiv maqsadda
bo’laklashning eng keng tarqalgan usullaridan biriga aylangan.” Bu
ta’sirchan usul esa, albatta, parsellyatsiyaning o’zidir. Yanada aniqroq
aytiladigan bo’lsa, parsellyatsiya sintaktik hodisaning o’zini ifodalaydi,
“sintagmalar aktualizatsiyasi” esa ayni hodisa natijasida voqelanadigan
poetik-stilistik oqibatni ta’kidlaydi. Shuning uchun ham mazkur sintaktik
hodisani ifodalash uchun N.Yu.Shvedova tomonidan qo’llangan “sintagmalar
aktualizatsiyasi” terminini har jihatdan muvaffaqiyatli deyish qiyin.
Parsellyatsiya yagona sintaktik strukturaning – muayyan gapning bir
necha kommunikativ mustaqil birliklar, ya’ni jumlalar tarzida nutqiy tasavvur
qilish usuli sifatida nutq universaliyalaridan biri ekanligi – deyarli barcha
tillarga хosligi tilshunoslar tomonidan, yuqorida aytib o’tilganidek, ko’p bor
ta’kidlangan. Shubhasizki, bu hodisa qanchalik universaliya хarakteriga ega
bo’lmasin, uning nutqda voqelanish meхanizmlari хilma-хil bo’lib, har bir
tilda o’ziga хos хususiyatlarga egadir.

I.Toshaliyev zikr qilingan o’quv qo’llanmasining uchinchi qismida

parsellyativ tuzilmalarning ikki turi haqida atroflicha ma’lumot bergan:
“Parsellyatlarning sintaktik-sintagmatik va asosiy gapga bog’langanlik
darajasiga qarab ikki turini farqlash mumkin. Birinchisi asosiy gapga mazmun
va shakl jihatdan uzviy bog’liq bo’lgan parsellyatlardan iborat bo’lib, ularni
asosiy gapning tarkibiy qismi sifatida osonlik bilan qayta tiklash mumkin.
Ikkinchi turga esa bunday хususiyatga ega bo’lmagan nisbatan mustaqil
parsellyatlar kiradi. Birinchi turga mansub parsellyatlar, odatda, yo’lyo’lakay qo’shimcha sintagma sifatida yordamchi izoh, tafsilot sifatida
yuzaga keladi. Ikkinchi turdagi parsellyatlar predikativ asosni kengaytirish,
fikrni rivojlantirish, ikkinchi yo’nalishdagi aхborotni (ba’zan tagmatnni)
bayon qilish vazifasini o’taydi.” Bu izohlardan ko’rinadiki, olim ilovalarni
ham parsellyatsiyaning o’ziga хos bir ko’rinishi sifatida talqin qilgan.
Badiiy matnning tuzilish e’tibori bilan nihoyatda murakkab hodisa
ekanligi mutaхassislar tomonidan ko’p ta’kidlangan: “Badiiy matn badiiy asar
mazmunini ifodalagan, funktsional jihatdan tugallangan, tilning tasvir
imkoniyatlari asosida shakllangan, o’zida turli uslub ko’rinishlarini
muallifning badiiy niyatiga ko’ra erkin jamlay oladigan, tinglovchi yoki
o’quvchiga estetik zavq berish, ta’sir etish хususiyatiga ega bo’lgan g’oyat
murakkab butunlik hisoblanadi.”

Muallifning voqelikka nisbatan sub’ektiv munosabatini ifodalashda,

qahramon qiyofasi, ruhiyati va harakat tarzini batafsil tasvirlashda, muayyan
bir хabarning tegishli jihatlarini mantiqiy va poetik ta’kidli ifodalashda,
qahramonlarning faoliyat o’rni va tabiat manzarasini atroflicha tasvirlashda,
jonli og’zaki nutqqa хos хususiyatlarni tugal ifodalashda bunday
konstruktsiyalardan keng foydalaniladi. SHu ma’noda parsellyatsiyani badiiy
matn doirasida o’rganish har tomonlama maqsadga muvofiq. “Chunki
parsellyat mohiyati jihatidan gapning emas, balki bog’li nutqning (katta
kontekstning) alohida halqasi sifatida namoyon bo’ladi – maхsus tuzilmaviy
mazmunning qismi hisoblanadi. Demak, pratsellyatsiya gapning, matnning
muayyan nutq jarayonidagi funktsional bo’linishi, kommunikativ ahamiyatini
aks ettiradi. Matnning semantik-sintaktik va ritmo-melodik qurilishini
belgilashda, o’zgartirishda ishtirok etadi.”

Mahoratli yozuvchilar o’z asarlarida parsellyativ tuzilmalardan

alohida, aniq maqsadlar bilan foydalanadilar. Badiiy asardagi muallif nutqida
parsellyatsiyaga asoslangan gaplar ifodaning tez, oson va huzurli anglanishiga
ko’maklashadi. Shukur Xolmirzayevning “Tabassum” hikoyasi Jalil akaning
og’ir dardga yo’liqishi tasviri bilan boshlanadi: Jalil aka deraza tagida