Bajardi: qutlimuratova m

2.5. Fizo va Fuko tajribasi. Maykelson tajribasi

Yorug’lik tezligi elektromagnit (jumladan, yorug’lik) to’lqinlarining tarqalish tezligi; fizikaning asosiy doimiylaridan biri; har qanday fizik ta’sirlarning eng yuqori chegaraviy tarqalish tezligi; eng aniq qiymati s=299792458 ± 1,2 m/s (1980). Yorug’lik tezligi moddiy jismlarning to’liq energiyasini ularning massasi bilan bog’laydi. Keyingi qadamni 1862-yilda frantsuz fizigi J. Fuko qo’ydi. U yurtdoshi D. Arago tomonidan 1838-yilda taklif qilingan aylana ko’zgu usulidan foydalangan holda tajriba o’tkazib, s=298000 ± 500 km/s ekanligini anikladi. Fuko yorug’likning suvdagi tezligi havodagi tezligidan kamligini ko’rsatdi. Fizo va Fuko usuliga moslashgan tajribalar keyinroq ko’p marta har xil o’zgarishlar kiritilgan holda boshqa olimlar tomonidan ham o’tkazilgan. Bular orasida amerikalik fizik Maykelson o’zining aylanma prizma usulida Fizoning tishli g’ildirak va Fukoning aylanma ko’zgu usullaridagi kamchiliklarni bartaraf qilib Yorug’lik tezligining “yangi” qiymatini topdi.
Louis Fizeau tajribasi
1849-yilda fransuz fizigi Lui Fizo yorug‘lik tezligini o‘lchash uchun laboratoriya tajribasini o‘tkazdi. Fizik Parijda manbadan 8633 metr masofada oyna o‘rnatdi, ammo Ro‘merning hisob-kitoblariga ko‘ra, yorug‘lik bu masofani bir soniyaning yuzdan biridan o‘tganda o‘tadi. Shunga o‘xshash aniq soatlar o‘sha paytda mavjud emas edi. Keyin Fizeau manbadan oynaga va oynadan kuzatuvchiga o‘tadigan yo‘lda aylanadigan tishli g‘ildirakdan foydalangan, tishlari vaqti-vaqti bilan nurni to‘sib qo‘ygan. Agar yorug‘lik nuri manbadan oynaga o‘tganda va tish orasiga teskari tegsa, fizik g‘ildirakning aylanish tezligini ikki baravar oshirdi. G‘ildirakning aylanish tezligining oshishi bilan yorug‘lik deyarli yo‘qolishni to‘xtatdi, aylanish tezligi sekundiga 12,67 aylanishga qadar. Shu payt nur yana so‘ndi.
Bunday kuzatuv shuni anglatadiki, yorug‘lik doimiy ravishda tishlarga «qoqilib» ketdi va ularning orasiga «sirpanish» uchun vaqt yo‘q edi. G‘ildirakning aylanish tezligini, tishlarning sonini va manbadan ko‘zgudan ikki barobar masofani bilib, Fizeau yorug‘lik tezligini hisoblab chiqdi, natijada u 315,000 km/s ga teng edi.