Bajardi: mm 76i guruhi talabasi Abdirimov Sirojbek

Referat

Mavzu : Sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirish istiqbollari

Bajardi: MM 76i guruhi talabasi Abdirimov Sirojbek

Tekshirdi: Matniyazova Sanobar

REJA:

Kirish

1. Sug‘urta bozori, uning qatnashchilari va ular o‘rtasidagi munosabatlarni takomillashtirishning nazariy asoslari

2. Sug'urta vositachilari, ularning sug'urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o'tasidagi munosabatlarni shakllantirishdagi urni va faoliyat taxlili.

3. O‘zbekiston sug‘urta bozorida sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirish

Xulosa va takliflar

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Sug‘urta bozori, uning qatnashchilari va ular o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlanishining nazariy asoslari

Sug‘urta bozori mavjud bo‘lishining asosiy sharti, sug‘urta xizmatlariga

bo‘lgan talabning mavjud bo‘lishi va sug‘urtalovchilar bu talabni qondirish

imkoniyatiga ega bo‘lishlari bilan xarakterlanadi.

Sug‘urta bozori sub’ektlarning mustaqil bo‘lishini, ularning o‘zaro teng

imkoniyatlar bilan raqobat olib borishi, asosiy munosabat sug‘urta xizmatlarining

oldi-sotdisi bo‘yicha, ya’ni sug‘urta xizmatlarini sotib olish gorizontal hamda

vertikal rivojlanish aloqalarini olib borish bilan ta’riflanib kelinadi.

Bizningcha, sug‘urta bozorini nazariy jihatdan tadqiq etishda sug‘urta va

sug‘urta faoliyatiga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Ma’lumki,

sug‘urta fuqarolar va korxonalarning mulkiy va shaxsiy nomulkiy manfaatlarini

himoya qiluvchi samarali vosita sifatida insoniyat taraqqiyotining barcha

bosqichlarida mavjud bo‘lgan.

Sug‘urta munosabatlarida avval sug‘urta zararini ishtirokchilar o‘rtasida

natural tarzda taqsimlash amalga oshirilar edi. Keyinchalik tovar-pul

munosabatlarining rivojlanishi bilan sug‘urta munosabatlari ham pul shaklida

amalga oshirila boshlandi. Zararlarni pul shaklida qoplanishi eng avvalo o‘zaro

sug‘urtalash uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Ta’kidlash joizki, sug‘urtalashning ilk

shakllarida sug‘urta mukofotlarining umumiy fondda jamg‘arilishi kuzatilmasdan,

balki sug‘urta hodisasi ro‘y bergandan so‘ng zararning ishtirokchilar o‘rtasida

taqsimlanishi amalga oshirilgan. Keyinchalik pulli munosabatlarning rivojlanishi

bilan sug‘urta fondi sug‘urta badallari evaziga oldindan shakllantirila boshlandi.

Sug‘urtaning maxsus

fondni shakllantirish orqali amalga oshirilishi

sug‘urtalashning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilab beradi.

Sug‘urta mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida pul munosabatlari tizimida

muhim o‘rin tutadi. U moliya, kredit kabi iqtisodiy kategoriyalar bilan

chambarchas bog‘liqdir. Sug‘urta oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan tabiiy, stixiyali

hodisalar ro‘y berishi natijasida ko‘riladigan zararlarni qoplash bilan bog‘liq

maqsadli pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bo‘yicha pul

munosabatlari yig‘indisidir.

Sug‘urta va sug‘urta bozorining mohiyatini yoritishda turlicha yondashuvlar mavjud. Jumladan, prof. H.Sobirov sug‘urta tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: “Ko‘pchilik adabiyotlarda sug‘urta so‘zi xavf-xatar, dahshat, vahima ma’nosida ishlatiladi, chunki ko‘rsatilgan tabiiy ofatlar va baxtsiz hodisalar natijasida jamiyat hayotiga moddiy zarar etkaziladi. Lekin sug‘urta deganda anashu ruhiy holatlar emas, balki bular orasida vujudga kelgan va paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan favqulodda zararlar va ularning kuchini qirqishga qaratilgan tadbirlar, zarar natijasida vujudga kelgan kamomadning o‘rnini to‘ldirish, bu yo‘nalishda yuzaga keladigan sug‘urtalovchi tashkilotlar va sug‘urtalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘zda tutiladi”¹.

O‘zbekiston Respublikasining 2002 yil 5 aprelda qabul qilingan “Sug‘urta

faoliyati to‘g‘risida”gi qonunida sug‘urtaga quyidagicha ta’rif berilgan: “Sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi”².

Rossiyalik iqtisodchi prof. B.Serbinovskiyning fikricha, “Sug‘urta –yuridik va

jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta badallari (mukofotlari)dan shakllanadigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) ro‘y berganda ushbu shaxslarning mulkiy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha munosabatlar tizimidir”³. Iqtisodchi N.Bendina sug‘urtaning iqtisodiy mohiyatini ochib berish

maqsadida quyidagilarni ta’kidlaydi: “YUridik va jismoniy shaxslar zarar ko‘rganda ko‘rilgan zararni ko‘pchilik shaxslar o‘rtasida taqsimlash orqali uni qoplash usulidir”⁴. Sug‘urta fondi ko‘pchilik jismoniy va yuridik shaxslarning to‘laydigan sug‘urta mukofotlari hisobiga shakllanib, ushbu fondni shakllantirishda ishtirok etgan shaxslarning mulkiy manfatlariga tabiiy hodisalar ro‘y berishi natijasida zarar etganda, ushbu fonddan sug‘urta qoplamasi beriladi.

Keltirilgan fikrlardan ko‘rish mumkinki, iqtisodchilar sug‘urtani turlicha

baholab, unga turlicha ta’riflar bergan. Ularning har biri sug‘urta munosabatlarini ochib berishga xizmat qilsada, asosiy farqli jihati sug‘urta munosabatlarining u yoki bu jihatiga ko‘proq ¹e’tibor berilishi natijasida vujudga kelgan.

Sug‘urta xizmatlari ixtiyoriy va majburiy shakllarda amalga oshiriladi. Ixtiyoriy sug‘urta turlari bo‘yicha xizmatlar jismoniy va yuridik shaxslarga ularning roziligi bilan ko‘rsatiladi. Ixtiyoriy sug‘urta turlariga yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki sug‘urtasini, transport vositalari sug‘urtasi, hayot sug‘urtasi, moliyaviy va tadbirkorlik risklari sug‘urtasini misol tariqasida keltirish mumkin. Ixtiyoriy sug‘urtadan farqli ravishda majburiy sug‘urta qonunchilik hujjatlariga asosan o‘tkaziladi va bunda ko‘rsatilgan yuridik va jismoniy shaxslarning manfaati ularning irodasidan qat’iy nazar majburiy o‘tkaziladi. Masalan, transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi majburiy shaklda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, umumiy foydalanishdagi havo, temir yo‘l, avtomobil transportidagi yo‘lovchilarning hayoti ham majburiy sug‘urta qilinadi. SHu erda alohida ta’kidlash zarurki, majburiy sug‘urta turlari bilan bir qatorda majburiy davlat sug‘urta turlari ham mavjud. Jumladan, Ichki ishlar vazirligi, Mudofaa vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Davlat bojxona qo‘mitasi harbiy xizmatchilari hayoti baxtsiz hodisalardan ehtiyoti shart sug‘urta qilinadilar. SHuningdek, Davlat soliq organlari xodimlarining hayoti ham majburiy davlat sug‘urtasiga olinadilar. Majburiy davlat sug‘urtasi bo‘yicha sug‘urta xizmat haqlari – sug‘urta mukofotlari Davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.

Sug‘urta bozorini ikki xil xususiyati bo‘yicha guruhlarga ajratish mumkin, bu xususiyatlar:

- tashkiliy-huquqiy xususiyatlar;

- hududiy xususiyatlar.

Tashkiliy-huquqiy xususiyatlari bo‘yicha sug‘urta bozori aksionerlik

shaklidagi, o‘zaro hamkorlik asosidagi kompaniyalar, xususiy sug‘urta kompaniyalari va davlat sug‘urta kompaniyalaridan iborat bo‘lishi mumkin.

Hududiy xususiyatlari bo‘yicha sug‘urta bozorlari mahalliy (regional), milliy

(respublika, mamlakat va h.k.), mintaqaviy va jahon sug‘urta bozori ko‘rinishida shakllanadi. Xizmat ko‘rsatish nuqtai-nazaridan sug‘urta bozorlari mahalliy sug‘urta bozori va ichki sug‘urta bozoriga, hamda tashqi va global, ya’ni dunyo sug‘urta bozorlariga bo‘linadi"5.

2. Sug'urta vositachilari, ularning sug'urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o'rtasidagi munosabatlarni shakllantirishdagi urni va faoliyat taxlili.

¹

1¹Собиров Ҳ.Р. Суғурта: 100 савол ва жавоб. -Т.: “Меҳнат”, 1998 йил 8-9-бетлар. ² “Суғурта фаолияти тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонуни. -“Халқ сўзи” газетаси, 2002 йил 28 май. ³Сербиновский Б.Ю. Страховое дело. – М. “Феникс”, 2004 г. 7 стр. ⁴Бендина Н.В. Страхование. – М.: “Приор”, 2005 г. стр. 3.

1 5Шахов В.В. Страхование. Учебник. - М.: ЮНИТИ, - 2006. - С. 51-52.

Sugurtalovchi va mijoz urtasidagi munosabatlarni amalga oshirishda

sugurta vositachilari muxim urinni egallaydilar. Sugurta vositachilari ikki xil buladi sugurta agentlari va sugurta brokerlari. Mamlakatimizda sug‘urta agentlarining

faoliyati “O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida” qonuni va ”O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirligining 2003 yil 28 yanvardagi 19-son buyrug‘iga asosan tasdiqlangan hamda 2003 yilning 1 fevralida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1213-son bilan ro‘yxatga olingan “Sug‘urta agentlari to‘g‘risidagi Nizom”ga muvofiq tartibga solinadi. Sug‘urtalovchining nomidan va uning topshirig‘iga muvofiq sug‘urta shartnomalarini tuzish hamda uning ijrosini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarga sug‘urta agenti deyiladi.

Sug‘urta agenti – sug‘urtalovchi nomidan va uning topshirig‘iga ko‘ra

berilgan vakolatlar doirasida ish yurituvchi jismoniy va yuridik shaxslardir. Sug‘urta agenti va sug‘urta tashkiloti o‘rtasidagi munosabatlar agentlik bitimiga asoslanadi. Agentlik bitimi tomonlarning xuquq va majburiyatlarini,

javobgarligini hamda ular o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblar tartibini belgilovchi yuridik hujjat. Sug‘urta agentlari sug‘urtalovchining topshirig‘iga binoan o‘ziga berilgan

vakolatlarga muvofiq faoliyat yurituvchi jismoniy yoki yuridik shaxslardir. Sug‘urta agenti tomonidan sug‘urta shartnomasining tuzilishini vakil tomonidan bitimni amalga oshirish deb baholanadi. Vakolat munosabatlarining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: sug‘urta vositachisi muayyan bir sug‘urtalovchining vakili sifatida chiqadi,

ya’ni beistisno tarzda uning nomidan va maxsus hujjat (maslan, ishonchnoma, agentlik shartnomasi va h.k.) asosida ish olib boradi; sug‘urta agenti unga sug‘urta tashkiloti tomonidan berilgan vakolatlar

doirasida harakat qiladi. Bunda agentning vakolatlari tuziladigan shartnomalar turiga ko‘ra, sug‘urtalanuvchilar toifasiga ko‘ra, alohida bitimning hajmiga ko‘ra belgilanishi mumkin; sug‘urta agenti tomonidan tuzilgan sug‘urta shartnomasi bo‘yicha

huquqlar va majburiyatlar bevosita sug‘urtalovchiga daxldor bo‘ladi. Ammo agent sug‘urta shartnomasini tuzish chog‘ida o‘z vakolatlarini su’istemol qilgan bo‘lsa yoki sug‘urtalovchi tomonidan vakolat berilmagan harakatlarni amalga oshirsa, bunday shartnoma amaldagi qonunchilikka binoan sug‘urta agentining o‘z nomidan va o‘z manfaatlari bo‘yicha tuzilgan deb hisoblanadi. Sug‘urtalovchi keyinchalik bunday sug‘urta shartnomasini ma’qullashi ham, yoki uni rad etishi ham mumkin. Biroq sug‘urtalovchi har qanday holatda ham sug‘urta agentivositachiligida tuzilgan bunday shartnomalar amaldagi qonunchilik talablariga

va/yoki sug‘urtalovchi tomonidan tasdiqlangan, sug‘urta nazorati ijroiya idorasi

bilan kelishilgan sug‘urtalash shartlariga (qoidalariga)

xilof bo‘lsa, uni

ma’qullashga haqli emas.

Sug‘urta vositachilarining faoliyati ikkita asosiy vazifani bajarishga

qaratilgan – sug‘urta xizmatlarini sug‘urtalovchidan iste’molchi tomoniga

harakatlantirish va xizmat iste’molchilariga maslahat yordami ko‘rsatishdir.

YUridik shaxs bo‘lgan sug‘urta agentlari bu - ko‘pincha asosiy faoliyat turi

sifatida sug‘urta vositachiligidan boshqa faoliyat bilan shug‘ullanadigan, ammo o‘z

mijozlari bazasi mavjudligi sababidan o‘z tovarlari, ishlari xizmatlari bilan bir

qatorda sug‘urta xizmatlarini ham tavsiya qiluvchi kompaniyalar yoki maklerlik

agentliklaridir. YUridik shaxs – agentlar sifatida ish yurituvchi birinchi turdagi

kompaniyalarga misol tariqasida sayyohlik agentliklarini, avtosalonlarni va

avtota’mirlash ustaxonalarini (avtoservislarni), notarius idoralarini, adliya

(advokatlik) byurolarini va shu kabilarni ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi turdagi

kompaniyalar – bu mazkur kompaniya joylashgan mamlakat qonunchiligida ko‘zda

tutilgan muayyan tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilgan yuridik shaxslar (xorijiy

korporatsiya) bo‘lib, aynan sug‘urta kompaniyalariga agentlik tariqasida sug‘urta

vositachiligi xizmatlarini ko‘rsatish maqsadida tuzilgandir.

Sug‘urta agentini mukofotlash, qoidaga ko‘ra, qayd etilgan stavkalar

(masalan, foizlarda) asosida bajariladi va sotilgan sug‘urta xizmatlari hajmiga

bog‘liq bo‘ladi.

Xorijiy va O‘zbekiston tajribasida agentlik tarmoqlarini tuzishning uchta

asosiy andozasi mavjud bo‘lib, sug‘urtalovchi ulardan alohida-alohida ham,

muayyan jamlikda ham foydalanishi mumkin:

a) oddiy yoki gorizontal andoza, bunda sug‘urta kompaniyasi barcha va har

bir agentning faoliyatini nazorat qilib turadi, bundan tashqari, sug‘urta

kompaniyasi o‘zining shtatdagi xodimlari vositasida agentlar uchun o‘quv

mashg‘ulotlari va doimiy maslahat ishini tashkil etadi;

b) piramidasimon andoza, bunda sug‘urta kompaniyasi bosh agentlar bilan

shartnoma tuzadi, ular esa o‘z navbatida, bitta-ikkita va undan ham ko‘proq kichik

agentliklar pog‘onasini tashkil etishga haqli. Tajribada 4 – 7 pog‘onali ana shunday

andozalar uchraydi. Komission mukofot bunday andozada barcha pog‘onalarga

taqsimlanadi, bunda pog‘ona yuqorilashgani sayin agentning mukofot stavkasi

shunchalik pasayib boradi. YAna pog‘ona qanchalik yuqori bo‘lsa, pastdagilargabaland darajada turuvchi bunday agentning polislar sotish ishiga mayli shunchalik

kam bo‘ladi, chunki unga nisbatan pastda turuvchi tizim, uning uchun xuddi shu

ishni bajarib berish uchun tuzilgan;

v) ko‘p pog‘onali andoza, bunda sug‘urtalanuvchi, sug‘urta xizmatini sotib

olar ekan, o‘zi ham agentga aylanadi va boshqa ehtimoldagi iste’molchilarga

sug‘urta mahsulotlarini sotish huquqini qo‘lga kiritadi.

Tajribada agentlarning ikki turini uchratish mumkin, “bog‘langan” yoki

“tegishli” agentlar va mustaqil agentlar. Avvalgilari faqat bitta sug‘urtalovchining

manfaatlariga vakolatli bo‘lsa, ikkinchilari ikkita yoki undan ko‘proq sug‘urta

kompaniyalarining sug‘urta mahsulotini, shu jumladan turli sug‘urta

kompaniyalarining bir xil mahsulotlarini harakatlantirish vakolatini olgan

bo‘lishlari mumkin.

Agentlarning birinchi turi sug‘urta xizmatlarini harakatlantirishning

evropadagi tajribasiga xos, ikkinchisi esa – amerikancha. “Tegishli” agent (tied

agent) Evropa Ittifoqi mamlakatlarida sug‘urta xizmatlarini sotishning ana’naviy

tarmog‘i bo‘lib hisoblanadi. Sug‘urta vositachilari to‘g‘risidagi Evropa Direktivasi

77/92/EES direktivalarning birinchi avlodini boshlab bergan sug‘urta sohasidagi

xalqaro huquqiy hujjatlar toifasiga kiradi. U Evropada sug‘urta xizmatlarini sotish

tizimining rivojlanishi uchun kuchli turtki bo‘lib xizmat qildi va Evropa Ittifoqida

agentlar va brokerlarning vositachilik faoliyatini tashkil etish erkinligi va amalga oshirish erkinligi uchun zamin yaratib berdi. Ammo EI sug‘urta faoliyatini tartibga

solishga oid adabiyotlarda keyingi vaqtda sug‘urta kompaniyalarining mazkur

sotish kanalidan voz kechishga intilishi kuchayib borayotganligi ta’kidlanmoqda,

bunda voz kechish uchun quyidagi sabablar vaj bo‘lib xizmat qilmoqda:

a) agentlik tarmog‘ini saqlash xarajatlarining yuqori darajada ekanligi;

b) agentlarning sug‘urta kompaniyasi bilan munosabatlarda ham, sug‘urta

xizmatlarining iste’molchilari bilan bo‘lgan munosabatlarda ham tez

moslanuvchanlik xususiyatiga ega emasligi.

Bundan tashqari, agentlarning maslahat va ekspert o‘tkazish salohiyatlari

ancha cheklanganligi ta’kidlanadi, bu esa xususan, sotuv tarmog‘i keng yoyilgan

hayotni sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta mahsulotlarining harakatlantirishda

nihoyatda muhim omil hisoblanadi.Sug‘urta xizmatlarini sotishning muqobil yo‘nalishlarini xorijiy sug‘urta

kompaniyalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuv resurslarida, shuningdek, banklar va boshqa

moliya institutlari bilan hamkorlik qilishda deb hisoblamoqdalar.

Iste’molchi telefon orqali sug‘urta kompaniyasiga murojaat qilishidan

foydalanib sug‘urta mahsulotini sotish,

Internet yordamida sug‘urta

mahsulotlarini sotib olish va h.k. to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuv usulini amalga

oshirishning muhim vositasi bo‘lib hisoblanadi. SHu orqali sug‘urta kompaniyalari

sug‘urta mahsulotlarini

mahsulotlari bo‘yicha o‘z xarajatlarini optimallashtiradilar.

Sug‘urta mahsulotlarini bank orqali tarqatishning strategiyasi quyidagi

vositalar yordamida amalga oshiriladi:

a) bancassurance deb nom olgan bank sug‘urtasi, yoki bankka qo‘shimcha

kredit resurslarini, shuningdek,

uning o‘zi bevosita taqdim etmaydigan

xizmatlarni jalb etish imkonini beradigan usul bo‘lib, ipoteka kreditlari polisini,

hayotni sug‘urtalash, jumladan, hayotni kredit orqali sug‘urtalash polisini, baxtsiz

hodisalar sug‘urtasi polisini sotish kabilardan kelib chiqadigan xatarlardan

sug‘urtalash chog‘ida to‘g‘ri keladi;

b) assurfinanse deb nom olgan – assyurfinans yoki sug‘urtalovchi

tomonidan moliyaviy xizmatlarning taqdim etilishini ko‘zda tutish;

v) aralash strategiya – bank sug‘urtasi va assyurfinans vositalarini qo‘shib

olib borish usuli allfinanz deb ataladi va o‘zida banklar bilan sug‘urta

kompaniyalari o‘rtasidagi, xuddi shuningdek, moliya xizmatlarini ko‘rsatuvchi

barcha sub’ektlar o‘rtasidagi chegaralar yo‘qolib borayotganini aks ettiradi.

Banklar va sug‘urta kompaniyalarining o‘zaro hamkorligining: sug‘urta

xizmatlarini bank mahsulotlariga kiritish, sug‘urta trastidan, sug‘urta depozit

jamg‘armasidan foydalanish, bankning jismoniy va yuridik shaxslarga kredit

ajratish dasturiga sug‘urtalovchi xizmatlarini ham kiritish kabi boshqa shakllari

ham mavjud.

SHunday qilib, bank (yoki boshqa moliya institutlari) va sug‘urta

kompaniyalari birgalikda aholining ehtiyojlarini taqdim etilayotgan xizmatlar

hajmiga ko‘ra ham, narxiga ko‘ra ham to‘liqroq mos keladigan moliya mahsulotini

ishlab chiqishlari va bozorga chiqarish imkoniyatiga egadirlar.

harakatlantirishga, ayniqsa, ommaviy sug‘urtaO‘zbekiston Respublikasi hududida belgilangan tartibda ruyxatdan o‘tgan va

o‘z faoliyatini amalga oshiruvchi har qanday yuridik shaxs va fuqarolik salohiyatiga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar sug‘urta agenti sifatida faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. Sug‘urta agenti lavozimiga ishbilarmonlik qobiliyatiga va tegishli kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar qabul qilinadi. Sug‘urta agenti fuqarolar bilan muomala qilish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi va sug‘urta ishining asoslarini bilishi zarur. Sug‘urta agenti sug‘urta kompaniyasining shtatdagi xodimi bo‘lishi mumkin yoki sug‘urta agenti lavozimini o‘rindoshlik asosida kompaniyaning har qanday xodimi amalga oshirishlari mumkin. Bunday holatda sug‘urta agentining funksiyasi, huquqi va majburiyatlari sug‘urtalovchining lavozim yuriqnomalari asosida belgilanadi. Agar, sug‘urta agenti shtatdan tashqari xodim bo‘lsa, uning sug‘urtalovchi bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabati, ular o‘rtasida tuziladigan agentlik bitimi bilan belgilanadi.

Sug‘urta agentlariga to‘lanadigan vositachilik haqi sug‘urtalovchining yoki

uning filialining hisob-kitob raqamiga kelib tushgan summaga nisbatan foizlarda hisoblanadi. Sug‘urta agenti-jismoniy shaxs bo‘lgan taqdirda, unga vositachilik haqi kompaniya yoki uning filiali kassasiga naqd pul shaklida topshirilgan sug‘urta mukofotiga nisbatan foizlarda hisoblanadi.

Tomonlar o‘rtasida o‘zaro xisoblashishlarning aniq tartibi sug‘urta agenti va

sug‘urtalovchi o‘rtasida tuzilgan topshirik shartnomasi (agentlik kelishuvi)da ko‘rsatiladi. Topshiriq shartnomasi (agentlik kelishuvi)da quyidagilarni nazarda tutiladi:  sug‘urtalovchi va sug‘urta agenti o‘rtasida o‘zaro hisoblashish tartibi;  sug‘urta mukofotlari sug‘urtalovchining hisob raqamiga o‘tkazish muddati;  komission to‘lovlarning hajmi, to‘lash sharti va tartibi. Sug‘urta agentlari mehnatiga hak to‘lash, sug‘urta agenti

tuzgan

shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofotlari (to‘lovlari)dan komission puli shaklida amalga oshiriladi. Komission puli miqdori sug‘urta agenti tuzgan sug‘urta shartnomalari

bo‘yicha sug‘urtalovchi hisob raqamiga tushgan sug‘urta mukofotlarining (to‘lovlari) 25 foizidan oshishi mumkin emas. Sug‘urta mukofotlari sug‘urta agentining hisobiga kelib tushganda, sug‘urta

agenti ularni sug‘urtalovchining hisob raqamiga o‘tkazish, sug‘urta mukofotlariga naqd pulda qabul qilib olganda esa sug‘urta agenti ularni o‘sha kunning o‘zida vakolatli bankning kirim kassasiga topshirishi kerak. Agar sug‘urta agenti sug‘urta mukofotlarini sug‘urtalovchininng hisob raqamiga o‘tkazish muddatiga amal qilmasa yoki ularni asossiz ushlab tursa, o‘sha davrda sug‘urta hodisasi ro‘y berganda, sug‘urta qilinuvchining oldidagi sug‘urta tovonini to‘lash bo‘yicha majburiyatlarga sug‘urta agenti javobgar bo‘ladi.

Jadvaldan kurinib turibdiki agentlarning vositachilik xaklari tuzilgan

sugurta shartnomalari turi bilan bevosita boglik. Masalan% jamgarib boriladigan bonusli uzok muddatli xayot sugurtasi «Uzbekinvest xayot» sugurta tashkiloti amalga oshiradi, 5% mikdorida belgilangan, bu aynan shu sugurta turining sugurta tashkilotiga olib keladigan daromadiga boglik. Majburiy sugurta turlari buyicha vositachilik xaki asosan 10% tashkil etadi, ammo ba’zi sugurta tashkilotlar (ALFA INVEST, ASIA INSURANCE) 15% dan 20% vositachilik xaklarini tulash xollari kuzatilmokda. Sug‘urta agentining sug‘urtalovchi oldidagi moddiy javobgarligi alohida shartnomada qayd etiladi. CHet mamlakatlarda, ayniqsa iqtisodi taraqqiy etgan mamlakatlar sug‘urta

tizimida brokerlar muhim o‘rin egallaydi. Mustaqillik tufayli va iqtisodiyotda ro‘y berayotgan tarkibiy o‘zgarishlar sug‘urta sohasida ham brokerlarni faoliyat ko‘rsatishiga zamin yaratdi. Tan olish zarurki, hozirgi paytda o‘zbekistonda sug‘urta brokerlari unchalik rivojlangan emas. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakatimizda 3 ta sug‘urta brokeri faoliyat yuritish uchun tegishli litsenziya olgan. SHunisi e’tiborliki, o‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabul qilingan «Sug‘urta to‘g‘risida»gi Qonunining (hozir o‘z kuchini yo‘qotgan) 7moddasi «Sug‘urta vakillari va sug‘urta brokerlari» deb atalib, unda shunday deyilgan edi: «Sug‘urtalovchilar sug‘urta faoliyatini sug‘urta vakillari va sug‘urta brokerlari orqali amalga oshirishlari mumkin. Sug‘urta vakillari o‘zlariga berilgan vakolatlarga muvofiq sug‘urtalovchi nomidan va uning topshirig‘i asosida ish ko‘radigan yuridik shaxslardir».Sug‘urta brokerlari belgilangan tartibda tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan,

sug‘urtalanuvchi topshirig‘i asosida sug‘urta bo‘yicha o‘z nomidan vositachilik

faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslardir. O‘zbekiston Respublikasi

hududida chet el sug‘urta tashkilotlari nomidan sug‘urta shartnomalarini tuzish

bilan bog‘liq vositachilik faoliyatini amalga oshirishga, basharti, O‘zbekiston

Respublikasi ishtirokidagi davlatlararo bitimlarda o‘zga qoidalar nazarda

tutilmagan bo‘lsa, yo‘l qo‘yilmaydi.

O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyat to‘g‘risida»gi Qonunining 5-

moddasida sug‘urta vositachilari, shu jumladan sug‘urta brokeri sug‘urta

faoliyatining sub’ekti sifatida qayd etilgan. SHu qonunning 7-moddasi «Sug‘urta

brokeri» deb ataladi. Ushbu moddada «sug‘urta brokeri» tushunchasiga shunday

ta’rif berilgan: «Sug‘urta qildiruvchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta

shartnomasi tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni amalga

oshiruvchi yuridik shaxs sug‘urta brokeri hisoblanadi». Ta’kidlash kerakki, sug‘urta

brokerining faoliyati sug‘urta sohasidagi boshqa faoliyat turlari bilan qo‘shib olib

borilishi mumkin emas.

Xalqaro tajribaning guvohlik berishicha, sug‘urta tashkiloti va qayta sug‘urta

qilish tashkiloti o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaruvchi qayta sug‘urta brokerlari

ham faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. SHundan kelib chiqib, «Sug‘urta faoliyati

to‘g‘risida»gi Qonunda qayta sug‘urta qiluvchi broker tushunchasiga alohida

e’tibor berilgan. Unga muvofiq, qayta sug‘urta brokeri – o‘z nomidan va qayta

sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha sug‘urta qildiruvchi tariqasida ishtirok etuvchi

sug‘urtalovchining topshirig‘iga binoan qayta sug‘urta qilish shartnomasi

tuzilishini va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyat yurituvchi yuridik shaxs

qayta sug‘urta brokeri hisoblanadi. Bunday brokerlarni tashkil etish qonunda

nazarda tutilgan bo‘lsada, ularni faoliyatini tartibga solish bo‘yicha normativ

hujjatlar ishlab chiqilmagan.

Sug‘urta brokerlari – qonunchilikda belgilangan tartibda sug‘urta bo‘yicha

vositachilik faoliyatini sug‘urtalanuvchi yoki sug‘urtalovchining topshirig‘i asosida

o‘z nomidan olib boruvchi tadbirkorlar sifatida ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar

bo‘lib, bunda sug‘urta bo‘yicha vositachilik faoliyati yuridik shaxs sifatidagi

brokerning ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lishi shart. O‘zbekiston

Respublikasi hududida xorijiy sug‘urta tashkilotlari nomidan sug‘urta

shartnomalarini tuzish bilan bog‘liq vositachilik faoliyati bilan shug‘ullanish qonun

bilan taqiqlangan. Bu cheklovdan faqat O‘zbekistondan tashqariga chiqayotganavtotransport egalarining fuqarolik javobgarligi bo‘yicha tuziladigan (“yashil karta” deb nomlanuvchi) sug‘urta shartnomalari istisno etiladi. Bunday man etuvchi me’yorning qo‘llanilishining ma’nosi shuki, O‘zbekiston Respublikasi hududida sug‘urta agentlari va sug‘urta brokerlari xorijiy sug‘urta kompaniyalari nomidan sug‘urta mahsulotlarini tarqatish bilan shug‘ullanishlariga yo‘l qo‘yilmaydi. Tajribaning ko‘rsatishicha, shuningdek, amaldagi qonunchilik sharhidan kelib chiqadigan bo‘lsak, bu taqiqlash meyori qayta sug‘urtalash shartnomalariga nisbatan qo‘llanilmaydi.

O‘zbekiston Respublikasidagi qonunchilik tartibotidan farqli o‘laroq, xalqaro

tajribada sug‘urta agenti bilan sug‘urta brokeri o‘rtasidagi farq aniq belgilab qo‘yilgan. Sug‘urta agenti sug‘urtalovchining vakili bo‘lib hisoblanadi, uning nomidan o‘ziga berilgan vakolatlar doirasida harakat qiladi. Sug‘urta brokeri hamisha sug‘urtalanuvchining vakili bo‘lib hisoblanadi, xatarni sug‘urtalash uchun qabul qilinayotganda eng foydali shartlar muhokamasi chog‘ida aynan uning manfaatlarini himoya qiladi.

SHunga qaramay, sug‘urtalanuvchining ham, sug‘urtalovchining ham

manfaatlari bo‘yicha vakolatli bo‘lishi mumkin degan noto‘g‘ri tasavvur vujudga kelishi mumkin. 8-moddadagi broker maqomini belgilashda xuddi ana shunday aldamchi tasavvur singib kirib qolgan. CHindan ham, broker sug‘urta kompaniyasining manfaatlari vakolatini ham olishi mumkin, faqat bu holda sug‘urta kompaniyasi qayta sug‘urtalovchi bilan o‘zaro munosabatlarga kirishayotgan, ya’ni qayta sug‘urtalash munosabatlari sodir etilayotgan bo‘lishi lozim. CHunki mana shu huquqiy munosabatlar tuzilishiga ko‘ra, sug‘urtalovchi sug‘urtalanuvchi tomonga o‘xshab qoladi, shu bois qayta sug‘urtalanuvchi deb atalishi bejiz emas. Agar broker sug‘urtalanuvchilarga ularning sug‘urtalovchilar bilan munosabatlari ham, qayta sug‘urtalanuvchilarga ularning qayta sug‘urtalovchilar bilan munosabatlarida ham xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsa, uni ko‘p sohali broker yoki sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash brokeri deb atashadi. Biroq bunday keng ixtisoslashuv brokerning manafaatlarni himoya qilish vakolatlari nuqtai nazaridan manfaatlarning to‘qnashuviga olib kelmaydi.

O‘zbekiston Respublikasida brokerlarning faoliyati, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2002 yil 27 noyabrdagi 413-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlari faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida Nizom”ga asosan orqali tartibga solinadi.

Broker sug‘urta sohasida vositachilik faoliyatini olib borishi munosabati

bilan ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan xizmatlari ko‘lami nuqtai nazaridan, broker faqat vositachigina bo‘lib qolmay, u sug‘urtalanuvchining, qayta sug‘urtalanuvchining, amaldagi O‘zbekiston qonunchiligiga muvofiq esa hatto sug‘urtalovchining ham maslahatchisidir. Aynan u yoki bu sug‘urta turi bo‘yicha tushuntirish ishlarini olib borishi, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etilayotgan sug‘urta dasturlarini samaradorligi nuqtai nazaridan tekshirishi va ulardan sug‘urta qoplamasi jihatidan, sug‘urtalash narxi jihatidan, qoplash geografiyasi jihatidan va h.k. eng optimalini tanlab olishi mumkin. U sug‘urta hodisasi sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirishda, sug‘urtalanuvchining sug‘urta talablarining qondirilishida, turli xildagi ekspertizalarning o‘tkazilishida ishtirok etishi mumkin, shuningdek, u talablarning qondirishini hal etish uchun talofat komissiyasining, syurveyerning va boshqa mutaxassislarning jalb etilishini tashkil etishi mumkin

3. O‘zbekiston sug‘urta bozorida sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirish

Mamlakatimizda sug‘urta munosabatlarini rivojlantirish borasida amalga

oshirilayotgan islohotlar va chora-tadbirlar muayyan darajada, mamlakat sug‘urta bozorini rivojlantirishga xizmat qilayotgan bo‘lsada, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida sug‘urta bozorini rivojlantirish borasida aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish sug‘urta munosabatlarini rivojlantirishga va mamlakatda ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ma’lumki, sug‘urta bozorining muhim sub’ekti va uning ishtirokchilaridan biri sug‘urta vositachilari hisoblanadi va sug‘urta shartnomasi sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishda asosiy yuridik xujjatdir. So‘nggi yillarda respublikada kichik biznes, tadbirkorlikni qo‘llab-quvatlash va rag‘batlantirish borasida hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan izchil tadbirlar, xizmat sohasidagi alohida olingan tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha qabul qilinayotgan qator dasturiy yo‘nalishlar xizmat ko‘rsatish va servis sohasini, shuningdek maishiy xizmat ko‘rsatish sohasining yuqori sur’atlar bilan rivojlanishiga olib kelmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 17 maydagi “Xizmat

ko‘rsatish va servis sohasini 2006-2010 yillarda rivojlantirish haqida”gi PQ-325sonli, 2007 yil 21 maydagi “O‘zbekiston Respublikasida 2010 yilga qadar xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar haqida”gi PQ-640-sonli qarorlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Xususan, respublikamizda 2015 yilga qadar xizmatlar va servis sohasinirivojlantirishni jadallashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar haqidagi qarorda

quyidagi asosiy yo‘nalishlar belgilab berilgan:

- xizmatlar ko‘rsatish sohasida tadbirkorlikning faoliyatini yanada

kuchaytirish uchun qulay shart-sharoit yaratish;

- qishloq joylarda istiqomat qilayotgan aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar

turlarini ko‘paytirib borish;

- an’anaviy xizmat turlari bilan birgalikda yangi istiqbolli – yuridik,

konsalting, bank, moliya, sug‘urta, lizing va baholash xizmat turlarini jadal

rivojlantirish;

- mamlakatimiz korxonalarining xalqaro bozordagi xizmatlari darajasini va

sifatini oshirish hamda shu asosda xizmatlar eksportini ko‘paytirish;

- xizmatlar va servis sohasida ishlaydigan kadrlarni tayyorlash va ular

malakasini oshirishni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash.

Xizmatlarning zamonaviy, ilg‘or turlari – telekommunikatsiya xizmatlari,

uyali telefon aloqasi, moliya-bank xizmatlari, lizing tartibidagi kreditlar ajratish,

sug‘urta, sayyohlik-ekskursiya va boshqa zamonaviy xizmat turlari jadal sur’atda

rivojlanmoqda. O‘zbekiston jahon xo‘jaligi tizimiga bog‘langanligi, dunyodagi

moliyaviy markazlar bilan aloqalarning kengaytirilayotganligini hisobga olib,

mamlakatimizda sug‘urta tizimini rivojlantirish ob’ektiv zaruratga aylandi. Buning

uchun sug‘urta tizimini har tomonlama tadqiq qilish va bu sohada jahondagi

rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish lozim. Bunday vazifalarni bajarish

uchun avvalo sug‘urta sohasida jahon talablariga javob beradigan xodimlarni

tayyorlash va ularni amaliyotga tayyorlash, aholini sug‘urta to‘g‘risidagi

axborotlardan xabardor qilib borish, sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi

munosabatlarni rivojlantirib borish muhim hisoblanadi.

Amalda sug‘urta bozori hamda sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi

munosabatlarning rivojlanishiga to‘siq bo‘ladigan ko‘plab sabablar mavjud.

Aholining sug‘urta madaniyatining pastligi - albatta bu so‘z birozgina qo‘pol

eshitilgani bilan, ammo haqiqat ekanligini tan olishimiz kerak. CHunki haqiqatdan

ham hozirgi kunda jamiyat o‘rtasida sug‘urta haqidagi tasavvur, ong, sug‘urta

haqidagi madaniyat, sug‘urta haqidagi tushuncha insonlar onggida hali unchalik

darajada shakllanmaganligi hech birimizga sir emas. Bu esa bizning, ya’ni sug‘urta

sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan kishilarning eng katta muammoimizdir. Bu

masalani echishga hozirgi vaqtda barcha sug‘urta kompaniyalari bel bog‘lagan

desak adashmagan bo‘lamiz. Jamiyatga sug‘urtaning afzallik taraflarinitushuntirish, ularga sug‘urtaning o‘zini nima ekanligini tushuntirish har bir

sug‘urta sohasida faoliyat olib borayotgan kishilarning oldida turgan muhim

vazifadir.

Aholining sug‘urtaga nisbatan ishonchining pastligi. Sug‘urtaga bo‘lgan

ishonchni tahlil qilishdan avval keling sug‘urtaning tarifini bir eslab ko‘raylik.

“Sug‘urta – bu yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy manfaatlarini himoya

qiluvchi tadbirkorlik tarmog‘idir”. U insonlarning tinchligi, sog‘ligi, osoishtaligi

yo‘lida xizmat qiladi. Nega kishilar unga ya’ni sug‘urta sohasiga unchalik darajada

ishonch bildirishmayapti? Bu kimning aybi, yoki boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak

kimning kamchiligi? Insonlarning ishonchini qozonish bu juda qiyin masala, ammo

uni yo‘qotib qo‘yish bu juda oson. SHunday ekan aholining sug‘urtaga bo‘lgan

ishonchini oshirish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilishi zarur. Bu O‘zbekiston

Respublikasi sug‘urta kompaniyalarining zimmasida turgan juda zarur, shuning

bilan dolzarb masaladir.

Sug‘urta kompaniyalarining etarlicha darajada xizmat ko‘rsatish tizimini

yo‘lga qo‘yilmaganligi. Sug‘urta kompaniyalaring mijozlarga xizmat ko‘rsatish

tizimini ham qoniqarli ahvolda deb bo‘lmaydi. Bunga asistans xizmatlarini misol

tariqasida keltirib o‘tish zarur. Asistans xizmatlarini qonikarli yo‘lga qo‘yilishi katta

ijobiy natijalarga olib kelishi mumkin. CHunki bu sug‘urtalanuvchi va mijozlarga,

ular o‘rtasidagi munosabatlarga juda katta qulayliklar yaratilishidan dalolat beradi.

Mijozning ehtiyojlari tezkorlik bilan qondirilsa u o‘sha sug‘urta kompaniyasining

ishonchliligiga ishonishi va uning doimiy mijoziga aylanishi turgan gap.

Aholi bilan ishlash tizimining umuman yo‘qligi. Avvalam bor sug‘urta

kompaniyalarning aholi bilan ishlash tizimiga nimalar kirishini keltirib o‘tsak.

Bular:

* Joylarda aholi o‘rtasida turli tadbirlar o‘tkazish

* Seminarlar tashkil qilish, axolining sug‘urtaga bo‘lgan munosabatini

o‘rganish, uni qanday sug‘urta xizmatlarini qiziqtirishini bilish.

* Maktab, kolledj, litseylarda sug‘urta sohasida konfirensiyalar o‘tkazish.

YUqorida sanab o‘tkanlarimizdan qaysi biri sug‘urta kompaniyalari

tomonidan yo‘lga qo‘yilgan, yoki qo‘yilmoqda. Bu bir tarafdan uncha muhim

emasdek ko‘rinishi mumkin, biroq bu tadbirlar aholining sug‘urtaga bo‘lgan

qarashlarini bir oz bo‘lsa ham o‘zgartirishiga shubhamiz yo‘q.Milliy bozorni va sug‘urtalavchi va mijoz o‘rtasidagi munosabatlarni

rivojlangan dunyo mamlakatlari bozorlari darajasiga etkazish va jahon bozorida o‘z o‘rniga ega bo‘lish uchun bozor infratuzilmasini yanada takomillashtirish zarurligini ko‘rsatmoqda. Buning uchun sug‘urta bozorining professional vositachilari bo‘lgan sug‘urta brokerlari va agentlari faoliyatini yanada jonlantirish, sug‘urta bozorining professional baholovchilari bo‘lgan syurveerlar, adjasterlar va aktuariylar hamda assistans xizmatlarini yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish kelajakda yaxshi samara beradi.

Xulosa va takliflar

Xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish jarayoni turli tabiiy va ijtimoiy kuchlarning xamohangligi va qarama-qarshiligida davom etadi. Ishlab chiqarish va hayotiy faoliyat davomidagi qarama-qarshiliklarning umumiy ta’siri iqtisodiy faoliyatga ko‘rsatadigan salbiy ta’sirni ob’ektiv voqelikka aylantirgan. Xo‘jalik sub’ektlarining iqtisodiy muhitning salbiy ta’sirlaridan himoyalanishga intilishi, sug‘urta manfaatini keltirib chiqargan va sug‘urta munosabatlari ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismiga aylanib borgan.

Sug‘urta vositachilarining faoliyati ikkita asosiy vazifani bajarishga

qaratilgan – sug‘urta xizmatlarini sug‘urtalovchidan iste’molchi tomoniga harakatlantirish va xizmat iste’molchilariga maslahat yordami ko‘rsatishdir. Agentning huquqiy maqomini hisobga olgan holda, uning faoliyati aynan birinchi vazifani bajarish bilan ajralib turadi, holbuki, hayotni sug‘urtalash xizmatlarini harakatlantirayotgan chog‘ida agent vositachilik vazifalari bilan bir qatorda maslahat xizmatini ham ko‘rsatadi. Bunda hayotni sug‘urtalashga oid sug‘urta mahsulotlarini harakatlantirishni tashkil etish tajribasida sug‘urta maslahatchisi tushunchasining ishlatilishi odatdagi hol, faqat bu o‘z huquqiy maqomiga ko‘ra sug‘urta agenti bo‘lib, maqsadga erishish yo‘lidagi faoliyatida maslahat berishdan ham bir vosita sifatida foydalanadi, zarur darajada mahorat va malakaga ega bo‘lsa, ehtimoldagi iste’molchining sug‘urta mahsulotini xarid qilish bo‘yicha talablarini va maylini aniqlab olish, unga nihoyatda mos keladigan xizmat turini hamda sug‘urta shartnomasini tuzish, o‘zgartirish (takomillashtirish) va bekor qilish shartlarini tavsiya etish imkoniyatini qo‘lga kiritadi.

Xalqaro tajribaning ko‘rsatishicha, rivojlangan mamlakatlarda sug‘urta

operatsiyalarining katta qismi vositachilar orqali amalga oshiriladi. Masalan, Buyuk Britaniyada brokerlar vositachiligida jami sug‘urta shartnomalarining taxminan 70 foizi tuziladi. Bugungi kunda Buyuk Britaniya brokerlik sug‘urta bozorida komissiya mukofotlari kelib tushishi o‘sganiga qaramasdan, foydani umumiy qisqarishi ro‘y bermoqda. Bir qator firmalarda sarf-xarajatlar ustidan nazorat qiyinlashgani va ish haqi pasayishi sababli ularning foydaliligi umumiy pasayishi kuzatiladi.

Sug‘urta brokerlari – qonunchilikda belgilangan tartibda sug‘urta bo‘yicha

vositachilik faoliyatini sug‘urtalanuvchi yoki sug‘urtalovchining topshirig‘i asosida o‘z nomidan olib boruvchi tadbirkorlar sifatida ro‘yxatga olingan jismoniy yoki yuridik shaxslar bo‘lib, Bunda sug‘urta bo‘yicha vositachilik faoliyati yuridik shaxs sifatidagi brokerning ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lishi shart. Jismoniyshaxs sifatidagi sug‘urta brokeri qonunchilikda belgilangan tartibda ro‘yxatdan

o‘tgan bo‘lishi va sug‘urta bo‘yicha brokerlik faoliyati uning davlat ro‘yxatidan

o‘tganligini tasdiqlovchi hujjatida ko‘rsatilgan bo‘lishi zarur.

Amalga oshirilgan tadqiqotlar O‘zbekistonda sug‘urta vositachilik faoliyati

deyarli rivojlanmaganligini ko‘rsatdi. Bunga asosiy sabab, aksariyat sug‘urta

tashkilotlari sug‘urta xizmatlarini vositachilarning ishtirokisiz amalga oshirishni

afzal ko‘rishadi. CHunki, milliy sug‘urtalovchilar vositachilarni ortiqcha xarajatlarni

keltirib chiqaruvchi bo‘g‘in sifatida qarashadi.

Sug‘urta agentlarining bozordagi nufuzini oshirish zarur. Bunda sug‘urta

tashkilotlari tomonidan ularni moddiy rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqishi

maqsadga muvofiq.

Sug‘urta brokerlarining faoliyatini tartibga solishga qaratilgan me’yoriy-

huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishni taklif etamiz. Hozirgacha Respublikamizda

sug‘urta brokerlarining faoliyatini tartibga soluvchi hujjatlar deyarli ishlab

chiqilmagan.

Sug‘urta agentlarini tayyorlaydigan qisqa muddatli kurslar tashkil etishni

taklif etamiz. Bugungi kunda bunday o‘quv kurslari barmoq bilan sanarli desak

aslo xato bo‘lmaydi.

Sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnotishda sug‘urta

shartnomasi mukammal darajada tuzish lozim, sug‘urta shartnomasi mukammal

tuzilgani bilan uni asl moxiyatini tushunib etish uchun axolining sug‘urta

madaniyati pastligi xalaqit bermoqda. Sug‘urta shartnomasining mazmuniga

tubdan tushunib etmaslik esa sug‘urta xodisasi ro‘y berganda ba’zi

kelishmovchiliklar kelib chiqmoqda va sug‘urtaga ishonchsizlik ana shunda paydo

bo‘lmoqda. Sug‘urta kompaniyalar va sug‘urta faoliyatini davlat nazorat organlari

albatta aynan shu masalalarga e’tiborni qaratishlari zarur.

YUqorida bildirilgan takliflar, shubhasiz, mamlakatimiz bozorida sug‘urta

vositachilarining va sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasidagi munosabatlarning

rivojlanishida muhim omil bo‘ladi, deb hisoblaymiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi - T.: O‘zbekiston Respublikasi

Adliya vazirligi, 2003.-496 b.2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Sug‘urta faoliyatini davlat

tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 286-sonli Qarori. 1998 yil

8 iyul.//O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari, 4-ilova, - T.: 2000.

3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi

413-sonli «Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida»gi Qarori.// O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining Qarorlari

to‘plami, 2002, 11.

4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida». - T.:

2002 y., 5 aprel.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002 yil 28 may.

5. O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuniga

qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida» Qonuni. T.: 2007 y., 15

sentbyar.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2007 yil 15 sentyabr.

6. O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuniga

o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida” Qonuni. “Xalq so‘zi”, 2008 yil 23

dekabr.

7. O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining 2007 yil 10 apreldagi

«Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida”gi PQ-618-son Qarori.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2007 yil 11 aprel.

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 21 maydagi “Sug‘urta

xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-

tadbirlari to‘g‘risida” PQ-872-sonli qarori. “Xalq so‘zi”, 2008 yil 22 may.

9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 31 yanvardagi «Sug‘urta

bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-

3022-son Farmoni.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002 yil 1 fevral.

10. Shennaev X.M. Sug’urta agentlari uchun qo’llanma. T. infoCOM.UZ MChJ.-

2010 y.

11. Yo’ldoshev M, Tursunov Y. O’zbekiston Respublikasi sug’urta huquqi. Darslik -

Toshkent, “Moliya”.-2012.

12. Shennaev X.M. O’zbekiston sug’urta bozori, O’quv qo’llanma, - Toshkent,

“Iqtisod-Moliya”.-2013.

13. Pod.red. V.V.Shaxova, Yu.T.Axvlediani. Straxovanie 3-e izdanie.

Uchebnikdlyastudentovvuzov. - M.: Yuniti, 2009 g.14. Arxipov A.P. Anderrayting v straxovanie. Teoreticheskiy kurs i praktikum. Uchebnoe posobie.-M.: Yuniti, 2009g 15. Zaytseva M.A., Boliboka V.D. Straxovanie vo vneshneekonomicheskoy deyatelnosti. Uchebnoe posobiedlyavuzov.-BGEU, 2009g. 16. www.expert.ru 17. www.znay.ru. 18. www.mf.uz. 19. www.UzReport.com.