Bajardi: Ilmiy rahbar: Topshirilgan sana: Baho: Toshkent-2022 mundarija kirish

1.1-rasm. Mehnat bozorining asosiy unsurlari³

Mehnat bozori unda vujudga kelayotgan ishchi kuchi oqimlarini tartibga soladi. Bu oqimlar to’rtta asosiy yo’nalish bo’yicha yuzaga keladi:

Birinchisi — ish bilan bandlarning ishni yo’qotishi natijasida ishsizlar safiga o’tishi.
Ikkinchisi — ishsizlarni ishga joylashtirish va shu tariqa ularning ish bilan bandlar toifasiga o’tishi.
Uchinchisi — ish izlashni to’xtatish, ya’ni mehnat bozoridan chiqib ketish va iqtisodiy faol aholidan iqtisodiy nofaol aholiga o’tish.
To’rtinchisi — ilgari ishlamagan yoki xech qachon ish qidirmaganlarning ish qidirishi va ishga joylashishi, shu tariqa ularning iqtisodiy faol aholi toifasiga kirishishi.
Mehnat bozorida ishchi kuchi yollanma mehnat sifatida namoyon bo’ladi. Yollanib ishlaydiganlar ish bilan bandlarning, shu jumladan menejerlar va ma’murlarning ham aksariyat ko’pchiligini tashkil qiladi. Faoliyati mulk shakllarining xilma-xilligi bilan belgilanadigan ish bilan bandlarning boshqa toifalari mulkdor tadbirkorlardan, o’z ishi bilan band xodimlardan, yordam beruvchi oila a’zolaridan iborat. Mehnat bozorisiz muvozanatli iqtisodiyotni bunyod etib bo’lmaydi, chunki iqtisodiyotni boshqarish, avvalo, odamlarning mehnat faoliyatini boshqarishni nazarda tutadi. Shuning uchun ko’plab chet ellik iqtisodchilar mehnat iqtisodiyoti va mehnat sotsiologiyasi masalalarini ish xaqi va ish bilan bandlik imkoniyatlarining o’zaro bog’liqligi, ta’lim va xodimlar tayyorlashga kapital mablag’ sarflashni rag’batlantirish va shu sarflarning samaradorligi, mehnatning ijtimoiy masalalarini mehnat bozori nuqtai nazaridan olib qaraydilar.
Agar bozor iqtisodiyoti elementlarini turli-tuman bozorlar turkumidan iborat bo’lgan imorat deb tasavvur etsak, uning tomidan chakka o’tib, devorlari teshilgan bo’lsa ham imoratdan ma’lum muddat foydalanish mumkin. Lekin bino poydevorisiz bo’lsa, u albatta qulaydi.
Mehnat bozori keng ma’noda tushuniladigan bo’lsa, mehnat miqdori va sifati muvofiq taqdirlanadigan, uni normal qayta tiklash hamda undan samarali foydalanishni ta’minlaydigan ijtimoiy munosabatlar, shu jumladan yuridik norma va tartibotlar tizimidir. Tor ma’noda mehnat bozorini ish beruvchilar — ishlab shiqarish vositalari egalari bilan yollanma ishchilar — ish kuchi egalari o’rtasidagi — birinchilarning mehnatga talabini va ikkinchilarning yashash vositalari manbai sifatida ishga yollanish bo’yicha ehtiyojlarini qondirish borasida shakllanadigan munosabatlar tizimi tarzida ta’riflash mumkin.
Mehnat bozorining ishlashiga aloqador davlat tuzilmalari faoliyati amaliyotida unga turli ijtimoiy-iqtisodiy omillarni, shuningdek, siyosiy muammolarni hisobga olib, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar birligi prinsipidan kelib chiqib, ishchi kuchi bozori sifatida qaraladi. Ish bilan bandlik xizmati mehnat bozoridagi samarali siyosat bu, eng avvalo, faol ish bilan bandlik siyosati o’tkazilishini, mehnat bozorining ishlashini yaxshilashni, mehnatkashlar va korxonalarning asoslangan xatti-harakatlari o’zaro uyg’unlashgandagina emas, balki ijtimoiy hamda siyosiy maqbul bo’lishi uchun bozorga qarshi turmay, unga muvofik ishlaydigan maxsus muassasalar (institutlar) va ijtimoiy infratuzilmaning samarali tarmog’ini yaratishni tushunadi.
Bozor iqtisodiy munosabatlar yig’indisi sifatida ish kuchining egasi bilan uning xaridori (tadbirkor) o’rtasida tovar yoki xizmat ishlab chiqarilishi lozim bo’lgan aniq, ish joyi xususida yuzaga keladi.
Ish kuchi egasi uchun u mehnat qilishi, layoqatini ko’rsatish, o’z ish kuchini qayta tiklashi uchun pul ishlab topishi mumkin bo’lgan ish joyiga ega bo’lishi imkoniyati yaratiladi. Tadbirkor uchun foyda olishning iqtisodiy sharoiti yuzaga keladi. Ish bilan bandlikning iqtisodiy munosabati tarkib topadi. Aynan mana shular mehnat bozorining ish bilan bandlik bozori sifatidagi asl mazmunini belgilaydi. Ish bilan bandlik bozori milliy, mintaqaviy va mahalliy darajalarda ko’rib chiqilishi mumkin.