Bajardi: Axmatova O‘g‘iloy

Brainstorming:

1660-yilda Parij atrofidagi Por-Royal monastirining rohib olimlari mantiqshunos Anton Arno va tilshunos Klod Lanslolar tomonidan yaratildi.

Fonetika va grammatikadan iborat bo‘lib, olti bobdan tashkil topgan

Por-Royal grammatikasi qadimgi yunon, qadimgi yahudiy, lotin va fransuz tillari materiallari asosida yaratildi.

Mantiqiy-tipologik grammatika hisoblanadi.

Por-Royal grammatikasida birinchi bor grammatika bilan mantiq o‘rtasidagi aloqa, bog‘lanish nazariy jahatdan asoslab berildi.

Ushbu grammatika o‘z oldiga «barcha tillarga xos umumiy prinsiplarni va ularda uchraydigan farqlarning sabablarini» aniqlash vazifasini qo‘yadi.

Por royal grammatikasi

Milliy til, adabiy til, sheva va lahjalar

Adabiy til – muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlash-tirilgan, mazkur tilda soʻzlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. "Qayta ishlangan" tu-shunchasi nisbiy (tarixan turli davrlar-da, turli xalqlarda Adabiy til oʻzgarib turgan). Hatto ayrim bir xalqqa ham Adabiy til turli davrda turlicha boʻlgan (mas, qadimgi tur-kiy adabiy til, hozirgi oʻzbek adabiy tili). Ba’zi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili Adabiy til vazifasini oʻtagan. Mac, fors va turkiylar uchun mumtoz arab tili, yaponlar uchun mumtoz xitoy tili; ba’zi Yevropa xalqlari uchun lotin tili va boshqa Adabiy til boʻlgan.Adabiy til ning ikki – ogʻzaki ham yozma koʻrinishi mavjud. Har qanday Adabiy til xalq ogʻzaki nutqi asosida shakllanib, shu xalq tiliga xos shevalarni umumlashti-radi va barcha sheva vakillari uchun tushu-narli shakl oladi. Rivojlangan Adabiy til siz boy madaniyatga ega xalq boʻlishi mumkin emas. Shu ma’noda Adabiy til jamiyatning dol-zarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uni turli koʻrinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma Adabiy til va ogʻzaki Adabiy til hamda badiiy adabiyot tili bilan Adabiy til ni ayni bir deb boʻlmaydi.Adabiy til oʻz mezonlarini egallagan shu tilda soʻzlashuvchilar barchasi uchun bir-dekabr U ham yozma, ham ogʻzaki shakllarda amalda qoʻllanadi. Badiiy asar (yozuvchi) tili ham Adabiy til me’yorlariga boʻysunsada, 181koʻplab xususiylik hamda umum e’tirof etmagan jihatlarni oʻzida mujassam-lashtiradi. Turli xalqlarda hamma dav-rlarda ham Adabiy til bilan badiiy asar tili bir taxlitda boʻlmagan. Adabiy til bilan milliy til oʻrtasida ham farq bor. Milliy til shu tilning egasi boʻlgan xalq millat boʻlib shakllanganda yuzaga keladi. Milliy til Adabiy til vazifasiii oʻtaydi, lekin har qanday Adabiy til darhol milliy tilga aylana olmaydi.Adabiy til bilan shevalar oʻrtasidagi munosa-bat alohida muammoni tashkil etadi (qarang Shevalar). Shevalar tarixan qanchalik barqaror boʻlsa, Adabiy til uchun shevalarning vakillarini lingvistik nuqtai nazar-dan umumlashtirish shunchalik murakka-blashadi. Hozirgi kunda koʻpgina mamlakatlar (mas, Italiya, Indoneziya va boshqalar)da she-valar Adabiy til bilan teng suratda qoʻllanmoqda.Adabiy til tushunchasi odatda til uslublari tushunchasi bilan bogʻlanadi. Ammo bu bogʻlanish bir tomonlama. Chunki til us-lubiyatlarining oʻzi Adabiy til koʻrinishlari hisoblanadi. Ular tarixan shakllangan, muayyan belgilar majmuidan iborat boʻladi. Mazkur belgilarning bir qismi boshqa uslublarda takrorlanishi mum-kin. Lekin, bu takroriy belgilarning ma’lum shaklda birikishi va vazifasining oʻziga xosligi bir uslubning ik-kinchi uslubdan farqini belgilaydi.Oʻzbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi (1989) oʻzbek Adabiy til rivojini ta’minlovchi muhim voqea boʻldi. Oʻzbek Adabiy til i turli xalqlar Adabiy til i rivojlanish tajribasi asosida yanada takomillashib bormoqda Oʻzbek milliy tili tarkibida 3 ta lahja bor:
1. Qarluq lahjasi (janubiy-sharqiy guruh);
2. Qipchoq lahjasi (janubiy-gʻarbiy guruh);
3. Oʻgʻuz lahjasi (shimoliy-gʻarbiy guruh);
Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini oʻz ichiga oladi (Toshkent, Andijon, Fargʻona, Samarqand, Buxoro). Bu shevalarning muhim fonetik va morfologik belgilari quyidagilar: a) Soʻz oxiridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak – elay, terak – teray; b) olashish yuz beradi: aka – oka, nahor – nohor; d) Bu lahjada qaratqich kelishigining qoʻshimchasi yoʻq boʻlib, uning oʻrniga ham tushum kelishigi qoʻshimchasi –ni ishlatiladi: ukamni daftari
Qipchoq lahjasi shevalari Oʻzbekistonning hamma viloyatlarida mavjud, ular asosan qishloqlarda tarqalgan. (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpogʻiston, Shimoliy Xorazm viloyatlari, Turkmanistonning Toshovuz viloyati shevalari). Belgilari quyidagilar: a) y oʻrnida j ishlatiladi: yoʻl – joʻl, yoʻq – joʻq; b) gʻ oʻrnida v ishlatiladi: togʻ – tov, sogʻ – sov va boshqalar; d) k, q tushiriladi: quru (q), sari (q).
Oʻgʻuz lahjasi janubiy Xorazmdagi (Urganch, Xiva, Xonqa, Xazorasp, Qoʻshkoʻpir, Shovot tumanlari) bir qancha shevalarni oʻz ichiga oladi. Belgilari: a) unlilar qisqa va choʻziq aytiladi: aad (ism); b) t tovushi d, k esa g tarzida aytiladi: togʻ – dogʻ, keldi – galdi; d) – ning qoʻshimchasi – ing tarzida, - ga qoʻshimchasi esa – a, - na tarzida aytiladi: yorimga – yorima, olina (qoʻliga)
Hozirgi oʻzbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Fargʻona – Toshkent shevalari asos qilib olingan. Olimlarning fikricha Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Fargʻona shevasi morfologik jihatdan adabiy tilga asos boʻlgan. Shevalarning oʻziga xos xususiyatlari adabiy tilning taʼsiri bilan asta-sekin zaiflashadi va yoʻqola boradi.
O‘zbek tili taraqqiyoti, Geneologik va morfologik tasnifi
Turkiy xalqlarning, xususan, o ‘zbek xalqining etnogenezi va tilining shakllanishi H ar bir xalq tilining shakllanishi shu tilda so'zlashuvchi xalqning kelib chiqish tarixi bilan bevosita bogliqdir. T urkiy, xususan, o ‘zbek xalqining etnogenezini aniqlash tarixchilar, etnograflar, arxeologlar, tilshunoslar va adabiyotshunoslar shunga o‘xshash soha olimlarining birgalikda ish olib borishlarini talab qiladi. Masalan, hozirgi zamon 0 ‘rta va Markaziy Osiyo xalqlarining etnogenezini bilish — shu hududda qadimda yashagan xalqlar — saklar (skiflar), massagetlar, sug‘dlar, kushonlar (yoki toxarlar), xunnlar ham da boshqa qo‘shni xalqlarning tarixini o‘rganish bilan bog‘liqdir. H ar bir xalqning shakllanishi uning ijtimoiy tuzumi, m adaniyati, tili va ongining shakllanishi bilan belgilanadi. Turkiy xalqlarning genezisi va tilining shakJlanishini aniqlashda eng m urakkab muammo 0 ‘rta va Markaziy Osiyoning eng qadimgi tarixini va bu hududda istiqomat qilgan qadimgi etnik guruhlar, ularning qaysi bir tilda so‘zlashganini aniqlash masalasidir. Bu sohada asosiy m anbalar — qadimgi eron, yunon, xitoy, arab tillarida yozilgan yodnom alar, arxeologik qazilmalar hamda hozirgi zam on sheva materiallaridir. Mavjud turkiy yozma yodgorliklarning eng eskilari V U -X asrlarga oiddir. M anbalardan ma’lum bo‘ladiki, eng qadimgi (meloddan aw algi III—I minginchi yillar) 0 ‘rta Osiyoning aholisi skiflar, xorazmliklar, saklar, massagetlar, sug‘dlar, qangli (qang‘uy)lar bo‘lgan. Amu va Sirdaryoning quyi oqim ida massagetlar, Qozog‘iston va Sharqiy Turkistonda saklar, Xorazm vohasida xorazmliklar yashagan. Toshkent, Farg‘ona, Sug‘dning katta qismida turkiyzabon deb www.ziyouz.com kutubxonasi taxmin qilingan etnik guruhlar — qang'uy (yoki qang‘li) urug‘lari yashagan va ular Qang‘uy (Q ang‘a) davlatini tashkil etganlar. Turkiy urug‘larning m ustahkam lanishida ishtirok etg an ikkinchi qatlam Markaziy X itoydan ko‘chib kelgan yuechji (kushon yoki toxarlar) va xunnlar (m ilodgacha 1 minginchi yillar) hamda eftalit urug‘iari bo‘ldi. K ushonlar Kushon davlatini ( I — IV asrlar), eftalitlar Eftalit davlatini tuzdilar (V—VI asrlar). Eroniy va turkiy tilda so‘zlashuvchi bu davlatlar Baqtriya, Sug‘d, X orazm , Parfiya, M arg‘iyona, Choch (S hosh), Parkana o'ikalarida barpo bo'ldi. V—VIII asrlar mobaynida sharqdan ko‘chib kelgan turkiy urugMar mahaüiy turkiy urugMarning mustahkamlanishida va sug‘d hamda xorazm cha so‘zlashuvchi urug‘larning turkîashishida katta roi o ‘ynadiiar. Ashyoviy dalillar, qadimgi bitiglar 0 ‘rta Osiyo xalqlari orasida zardusht dini ta’limoti tarqalgani, amaldagi oromiy yoki mixxat yozuvit'an sug‘d va xorazm yozuvi shakllanganini ko‘rsatadi. So‘nggi ikki yozuv VII asrlargacha qo‘llanib keldi. 0 ‘rta Osiyoda Kushon davlatining yemirilishi bilan uning vorisi va davomchisi sifatida Eftalit davlati barpo bo‘ldi (V—VI asrlar). Eftalitlar xunnlar bilan aralashib, ulam ing tilida (turkiy tilda) so'zlashganlar. VII—VIII asrlar turk xoqonligi davridir. Bu xoqonlik 0 ‘rta va Markaziy Osiyo, M okg‘uliston va Q ozog‘istonni o‘z ichiga oldi. M a’lumki, turk xoqonligi ’ceyinroq, 588-yili ikki qismga boMinib ketdi: Sharqiy xoqonlik (M o ‘g ‘uliston) va G ‘arbiy xoqonlik (Yettisuv viloyati). G ‘arbiy xoqonlik qarluq, xalaj, qangli, tu rgesh, chigil, o ‘g‘uz urug‘ birlashm alaridan iborat edi. Keyinroq g‘arbiy xoqonlik ham yemirilib, tarkibidagi o‘g‘uz va qarluqlar ajralib chiqib, alohida o‘z davlatlarini tashkil etdilar. Bu davrda Movarounnahr, X orazm va Xurosonga shimol va sharqdan turkiy qabiîalarning kirib kelishi davom etadi. 745-yili Sharqiy turk xoqonligi uyg‘urlar tom onidan yemirildi, uyg‘ur davlati paydo b o ld i. Bu davlat 840-yiIgacha davr surdi, so‘ngra uyg‘ur davlati Sibirdan kelgan xakaslar (qirg‘izlar) tom onidan yemirilib, qirg‘izlar davlati hukmron bo‘Iib qoldi. Uyg‘urlarning bir qismi www.ziyouz.com kutubxonasi qarluqlarga qo‘shi!di, ikkinchi qismi Tibetga ko‘chdi, qolgani 01- toyda qolib, boshqa turkiy urugMar bilan qo‘shilib ketdi. M a’lumki, VIII asr boshlarida 0 ‘rta Osiyoni arablar bosib oldi. Bu davrda mahalliy zardushtiy, buddizm, otashparastlik, ko‘p xudolilik dinlari o‘m ini islom dini egalladi. Arab tili fan va rasmiy davlat tili bo‘lib qoldi, arab yozuvi joriy bo‘la boshladi. IX—X asrlar davom ida 0 ‘rta Osiyo somoniylar davlati qo‘l ostida bo‘ldi. Bu davrda arab hukmronligi tugatilsa ham, islom dini va aqidalari saqlandi, tobora singib bordi, arab tili fan tili sifatida qo‘llansa ham , rasmiy davlat tili fors-tojik tili edi, so'zlashuv tili - turkiy til bolgan. Mahalliy turkiy va fors-tojik uruglarining o ‘zaro aloqasi va qo‘shilish jarayoni kuchaydi. Ikki tillilik rivoj topdi. Bu vaqtga kelib arab alifbosi o‘zlashib, sug'd, xorazm va pahlaviy yozuvi qollanishdan to ‘xtadi, uyg‘ur (to^rirogM , turkiy) yozuvi esa X III—XIV asrgacha ishlatilib kelindi. Buyuk Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Abu Ali ibn Sino, Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Al-Forobiy, Beruniylar shu davrda yashadilar va o ‘lmas asarlar yaratdilar. Olim va shoirlarga Abu Abbos M a’mun (999—1016- yillari halif edi) homiylik qildi, mashhur “ M a’mun kutubxonasi” va “ M a’mun akademiyasi” (“ Baytul hikm a’”) tashkil bo'ldi. U m um an, VIJI—X asrlarda 0 ‘rta Osiyoning sharqiy qismida, janubida, Yettisuvda qarluq, chigil, yag‘mo, to'xsi, uyg‘ur, o‘g‘uz, qipchoqlar kabi turkiy urug‘lardan iborat bo‘lgan konfederatsiyalar tashkil topdi. Bu urug'lar ichida nufuzlisi qarluq urug‘lari edi. Ular Qarluq davlatini barpo qildilar. X asr oxirlarida o‘g‘uzlar Xorazmni egalladilar. Buxoroning janubiy qismlarida ular turkman-saljuqiyiar nomi bilan yuritilardi. Bu davrda turkiy urug'larning ko‘p qismi Yettisuv vohasida joylashgan edi. Qarluqlar Turkmaniston hududida, chigillar lssiqko‘lda, yag‘m olar Issiqkolning janubida istiqomat qilganlar. Yettisuv vohasidagi konfederatsiyada dam qarluqlar, dam chigillar, dam arg‘ular hukmronlik qilardi. X—XII asrlar qoraxoniylar davlati hukm surgan davrdir. Bu davlat somoniylar davlati o ‘rnida paydo bo‘ldi. Ammo XI asr o‘rtalarida qoraxoniylar davlati ikki qismga ajraldi: biri — Sharqiy davlat (markazi — Balasag‘un, keyinroq —* Koshg‘ar), ikkinchisi — G ‘arwww.ziyouz.com kutubxonasi biy davlat (markazi — 0 ‘zgand, keyinroq Samarqand). Sharqiy davlatga — Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona, Sug‘d kirsa, G ‘arbiy davlatga — Afg‘oniston, Shimoliy Eron, keyinchalik Xorazm o‘lkasi kirdi. Bu vaqtga kelib turkiy qabilalar yanada birlashdi, turkiy tilning mavqei ko‘tarildi. Qoraxoniylar davlatini asoslagan urug‘lar qarluqlar, yag‘m olar va chigillar edi. XI asrda Qoraxoniylar davlati bilan barobar G ‘aznada g‘aznaviylar davlati tuzildi va 1017-yili Xorazm ham shu davlatga qo‘shib olindi. Qoraxoniylar davlatida arab tili ilmiy va diniy til bo‘Iib qoldi, fors-tojik tili rasmiy va adabiy til bo‘Isa-da, turkiy tilda ham rasmiy hujjatlar tuzildi. Yusuf Xos H ojibning 6645 m isradan iborat “Qutadg‘u bilig” asari, Ahmad Yugnakiyning nazm bilan yozilgan “ Hibatul-haqoyiq” asari turkiy tilda yozildi. Bu hol XII asrda o‘zbek adabiy tilining ham shakllana borganidan darak beradi. XI—XII asrlarda Xorazmga turkiy urugMarning ko‘plab kelishi tufayli, mahalliy eronzabon Xorazm tilining mavqei pasayib, tu rkiy tilga o'tish va turklashish jarayoni kuchaydi. XII asr boshlarida etnik tarkibi haligacha noaniq bo‘lgan ko‘chm anchi “qora xitoylar” 0 ‘rta Osiyoni bosib olsa ham , katta o ‘lpon (soliqlar) bcrish sharti bilan o ‘z yurtlariga qaytdilar. 0 ‘rta Osiyo xalqlari XIII asrning birinchi yarmi (1219-yil)dan to XIV asrning ikkinchi yarmigacha (1370-yilgacha) mo‘g‘ullar asoratida boldilar. XIV asrning ikkinchi yarmidan XV asrning ikkinchi yarmigacha hokimiyat tcm uriylar qo‘lida bo‘ldi. T em ur davlati m o‘g‘ul1ar vayron qilgan davlatni tikladi, katta hududda mutloq hokimiyat o‘rnatdi. 0 ‘rta Osiyoda hukm surgan arablar, forslar, m o‘g‘ullar m ahalliy urug‘ va qabilalarning etnik tarkibiga va tiliga biror keskin ta’sir ko‘rsata olmadilar, faqat m a’lum davrlarda arab tili ilmiy til, fors tili rasmiy va qisman adabiy til sifatida qoMlanildi. XIV—XV asrlarda m o‘g‘ul urugMari (j°l°yir, barlas, qavchin, arlat, alchin, duglat, ming, sulduz, mang‘it, qo‘ng‘irot, nayman va b.)ning turkiy uruglari bilan aralashuvi va turklashish jarayoni kuchaydi. Bu davrda o4zbck adabiy tilining va o‘zbek xalqining sliakllanish jarayoni tugallandi va fan, madaniyat va adabiyot taraqqiy etdi. Oltin 0 ‘rda inqirozga uchragach (XIV asr boshlari), shuningwww.ziyouz.com kutubxonasi dek, temuriylar davlatining ichki inqirozi davrida Dashti qipchoqning sharqiy qismida (Volga daryosining sharq tom oni va Sirdaryoning shimolidagi, hozirgi Qozog‘iston va Sibirning g‘arbi-janubiy qismi) XV asrning 20-yilIari “Ko‘chmanchi o'zbeklar davlati* vujudga keldi. Bu davlat o ‘zbek, qozoq va m o‘g‘ul urug‘laridan (tang‘ut, qo‘ng‘irot, durm an, nayman, xitoy, uyg‘ur, qarluq, uyshin, mang‘it kabi) tarkib topgan edi. Bu urugMar umumiy bir nom bilan “o ‘zbek” deb atalardi. Bu davlatning asoschisi Abulxayrxon (1428—1468) b o ‘lib, davlat 40 yil hukm surdi. Abulxayrxonning nevarasi M uham m ad Shayboniy (1450—1510) XV asr boshlarida tem uriylar saltanatiga barham berdi, ko‘chm anchilar mahalliy urugMarga singib, hududdagi turkiy aholi ham sekinsekin “o'zbek” deb nom lana boshladi. “0‘zbek” atamasi eskidan m a’lum. Bu nomni shaxs nomi sifatida NisaviyJuvayniy va Rashididdin (XIII asr) asarlaridaqo‘llanadi. Oltin 0 ‘rda xoni Jujining o ‘g‘li ham 0 ‘zbekxon edi. Ildezidlar sulolasidan bo'lmish Ozarbayjon otabeklaridan biri 0 ‘zbek nomi bilan atalardi, Xorazmshoh M uhammad (1200—1220) amirlaridan binning ham ismi 0‘zbek edi. Shunisi muhimki, Dashti qipchoqdagi “o‘zbek” qabilalari Oltin 0‘rda xoni 0 ‘zbekxon qolida boMmagan. “0 ‘zbek” atamasi vengerlarda ham martaba, ham unvon sifatida qo‘llanadi. (“ Qushbegi” , “O tabegi” kabi)1. Shunisi m uhim ki, To(xtamish qo'shinlarida ham, Chingizxon askarlari ichida ham turkiy, xususan, o‘zbek qabilalari bo‘lgan. XVI—XIX asrlar davom ida o‘zbek uruglarining tojik, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkm an urug‘lari bilan etnik va madaniy aralashuvi yanada tezlashadi. Ayrim o‘zbek va tojikzabon urug" va qabilalarning qo‘shilish jarayoni jadallashadi. Dashti qipchoqdan ko‘chm anchi qabilalarning ko‘chib kelishi davom etadi, qipchoq va qoraqalpoq urug‘lari Zarafshon va Farg‘ona vodiysiga, qozoqlar Toshkent vodiysiga joylasha boshlaydi. 1559-yili shayboniylar sulolasidan bolmish Abdulm o‘min vafotidan so‘ng hokimiyat yangi, astraxonliklar (ashtarxoniylar) sulolasiga o‘tdi
Turkshunos olim lar o ‘zbek tili tarixini turlicha davrlashtiradilar. N.A. Baskakov turkiy tillarni quyidagicha davrlashtiradi: 1. Oltoy davri (eram izgacha). 2. Xun davri (V asrgacha). 3. Qadimgi turk davri (V—X asrlar). 4. 0 ‘rta turk davri (X—XV asrlar). 5. Yangi turk davri (XV—XX asrgacha). 6. Eng yangi davr (XX asrlar)1. S.E.Malov o‘zbek adabiy tili tarixini uch davrga bo‘ladi: uyg‘ur davri, chig'atoy davri va hozirgi o ‘zbek adabiy tili. Bu davrlashtirishga ko‘ra, hozirgi o‘zbek adabiy tili chig‘atoy adabiy tilidan, bu til esa, o‘z navbatida, uyg‘ur adabiy tilidan kelib chiqadi. S.E.Malov bu tillar taraqqiyotini uch bosqichga bo‘ladi: 1-bosqich. Turkiy tillarning lashish bosqichi. Bu bosqichda so‘z oxiri va o‘rtasidagi hozirgi y tovushi d tarzida talaffuz qilinadi. Bu tilga run va qadim gi uyg‘ur yozuvida m a’lum bo‘lgan yodnomalar tili kiradi. 2-bosqich. 0 ‘tkinchi davr. Bu davrda d- lovchi tillar y- lashga o‘tadi: qadin>qayin, adaq>ayaq, kedin>keyin kabi. Bu xususiyat oldin jonli tilda ro‘y berib, keyinroq yozma adabiy tilga ko‘chadi. 3-bosqich. Til batam om y- lashishga o‘tgan bosqich. Bu davrda arab alifbosi asosiy yozuv bo‘lib qoladi. Tilga, ayniqsa, uning adabiy shakllariga g 'a rb iy (o ‘g‘uz) guruh tillarining ta^siri kuchayadi2. A.N. Samoylovich o ‘zbek tili tarixini quyidagi davrlarga bo‘ladi: 1-davr: qoraxoniylar davri adabiy tili (X—XI asrlar). Bu davr adabiy tilini qoraxoniylar davrida yozilgan adabiy asarlar tili tashkil etadi. 2-davr: o ‘g‘uz-qipchoq adabiy tili davri (X íI— X/V asrlar). Sirdaryoning quyi oqim i va Xorazmda shakllangan adabiy til bu davr tilini tashkil etadi. 0‘zbek tilida orqa qator ochiq keng o /a / unlisining paydo bo'lish tarixi uzoq zamonlarga borib taqaladi, eski turkiy ti! davrida -io/á/ unlisi mustaqil tovush tarzida mavjud em as edi, shuningdek, bu tovushning paydo bolishi uchun ba’zi turkiy so‘zlarda zamin bor edi. Jumladan, qalin, qattiq kabi turkiy so‘zlar boshida qo‘sh alif yoki alif madda bilan ifodalangan cho'ziq etimologik a tovushi hamda chuqur til orqa q> gi va spirant x undoshi yonida kelgan etimologik a tovushi orqa qator ochiq keng o /á / unlisining paydo bo‘lishiga sabab bolgan fonetik hodisalardan biridir. Ikkinchidan, fors-tojik tilidan oftob, osmon, dono, obod, otash, bog% bodonty ozody bozor kabi so‘zlarning turkiy tillar leksik qatlamiga o‘zlashishi ham ochiq keng o /a ;/ tovushining yuzaga kelishiga sabab boMgan. Uchinchidan, arab tilidan oxir, olim, osory olloh, ulamo, umaro, fozil-fuzalo, qodir, zohir kabijuda ko‘p so‘zlar turkiy tillar tarkibiga kirgan, bu so‘zlarni talaffuz qilish m uam m osi paydo bo‘lgan. Shuningdek, arab tilidan sano, balo, qori, ato kabi so'zlar ham qabul qilingan. Xuddi shunga o‘xshash, turkiy sana (MK, III, 290 fe’l), bala (M K, III, 250), qari (keksa) (M K , III, 242), ata (H H , 251) kabi so‘zlar orasida m a’no farqlash zarurati ham paydo boMgan edi. Bu fonetik zarurat ham ochiq keng o/a/ tovushining paydo bolishiga zamin yaratdi. A rabcha so‘zIar tarkibidagi cho'ziq a unlisi turkiy tillarda qoMlangan etim ologik cho‘ziq a tovushiga yaqin talaffuz qilingan, fors-tojik tillariga oid o /a / unlisiton (ovoz) so‘zidagi ochiq keng o /s / tovushidan talaffuz o ‘rni va usuliga ko‘ra ham farqlanadi. To‘rtinchidan, nazm bilan bitilgan qadimgi yozma manbalarda aruz vazni talabiga binoan qara>qara:, ara> ara:, tagia>- tag'a:, adaq>ada: kabi so‘zlarda cho‘ziqlik paydo bo'lishi ham - o /a :/ unlisining turg‘unlashishiga sabab bo‘lgan. Eski o ‘zbek tilida turkiy so‘zlarda Toli Imán Hiraviyning ma’lum otiga qaraganda, turkiy so‘zlarda etimologik cho‘ziq a: ham da orqa qator keng a tovushlari saqlanganligi m a’lum bo‘ladi1. Shuningdek, eski o‘zbek tilida paydo bo‘lgan orqa qator ochiq keng o /a f unlisi etimologik orqa qator keng a tovushiga nisbatan fonetik variant vazifasini bajargan. She’riy asarlarda esa vazn talabiga ko‘ra sifat jihatdan etimologik a tovushidan farqlangan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sifat ham da talaffuz jihatdan forstojik tillariga xos oftob, osmon, dono so‘zlar¡dagi o /ñ / tovushi nisbatan turkiy so‘zlarga xos o /a :/ unlisiga to‘la o‘xshamasa ham, analogiya hodisasi orqali orqa qator lablanmagan ochiq keng o/ a:/ unlisi paydo bo‘ldi. Arab tiliga xos a:’h m (hh, 242), a:’x ir (hh, 249), baya:n (Taf, 68 a), ulam a: (Taf, 9 a) kabi so‘zlarda qollangan cho‘ziq a: tovushi turkiy etimologik cho‘ziq a: unlisiga yaqin talaffuz qilingan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida analogiya hodisasiga ko‘ra, orqa qator lablanmagan ochiq keng o /a :/ fonemasiga aylandi. Turkiy tillar davrida qollangan: a:sh, a:q, a:ch, a:ltin kabi so‘zlar tarkibidagi etimologik cho‘ziq a: unlisi hamda chuqur til orqa q, g ‘ va spirant x undoshlari yonida kelgan etimologik a tovushi qar, qazan, qara, qaz/g'az, ag‘di, ag'tz, aqiryagUr kabi so'zlarda, shuningdek, batqaq, qayraq, qatqalaq, taraq, tarqaq, yapraq kabi so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inidagi etimologik a: tovushi analogiya qonuniga muvofiq, orqa qator ochiq keng o /a :/ unlisiga o‘tgan.