Baholash ishi va investitsiyalar

Investitsiyalar- investor tamonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soxa, tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari ob’ektlariga tavakkalchiliklar asosida kiritilgan moddiy boyliklar hamda ularga bo’lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo’lgan huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar” sifatida ta’riflanadi.

Investitsiya deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalari investorlar tamonidan qo’yiladigan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intellectual boyliklar tushuniladi.

2020-yilning yakunlari bo’yicha asosiy vositalarga kiritigan to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2019-yilning shu davriga nisbatan 101.5% yoki 6.6 mlrd. dollarni tashkil etgan. Shundan investitsiya dasturi doirasida 197 ta loyiha amalga oshirildi va shunig hisobiga 38 minga yaqin yangi ish o’rnilari yaratilgan.

Bundan tashqari tashqari hududiy investitsiyalar dasturi doitasida jami 59.1 trln. so’mlik 10 586 ta loyiha amalga oshirildi va bu 131.5 mingta yangi ish o’rni tashkil etilishiga imkon yaratti.

2020-yil yakunlariga ko’ra ekosport hajmi 151. mlrd. dollorni tashkil etgan.

2021-yilda prognozga asosan, xorijiy investitsiyalar hajmi 10,5 mlrd. dollarni tashkil etadi, shundan 7,6 mlrd. dollari toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalardir. Oʻz navbatida, 226 ta yirik, yuqori iqtisodiy ahamiyatga ega sanoat loyiha ishga tushiriladi va 34 mingta ish oʻrni tashkil etish nazarda tutilgan.

Shuningdek hududiy investitsiya dasturlari doirasida 94,8 trln soʻmlik mablagʻ oʻzlashtirilishi va 7106 investitsiya loyihasi ishga tushirilishi rejalashtirilgan boʻlib, buning natijasida qariyb 162 mingga yangi ish oʻrni yaratiladi.

2. Nomoddiy aktivlar O’zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi tamonidan 1998-yil 12-oktyabrdagi 49-son bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasining 7-sonli-Buxgalteriya hisbining milliy standartida yuritiladi.

Har bir korxonada biron bir mulk, pul mablag'lari, mulk huquqi mavjud. Pul qiymatiga ega bo'lgan ushbu mulk turlarining barchasi aktivlarga tegishli.

moddiy aktivlar sezilarli shaklga ega emas, ammo shunga qaramay tashkilotdan foydalanishda daromad keltiradi. Nomoddiy aktivlarning tushunchasi, tasnifi va bahosi amaldagi qonunlarga bo'ysunadi.

Nomoddiy aktivlarga moddiy shaklga ega bo'lmagan korxona mulki kiradi. Bular intellektual mulk ob'ektlari bo'lib, ular uzoq vaqt davomida tashkilotning iqtisodiy hayotida ishlatilishi kerak, shuningdek pul qiymatiga ega.

Korxona faoliyatida bir yildan ortiq ishtirok etadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira oladigan, indentifikatsiyalanuvchi, moddiy buyumlashgan shaklga ega bo’lmagan aktivlarga nomoddiy aktivlar deyiladi.

Nomoddiy aktivlar boshqa aktivlardan quyidagilar bilan farqlanadi:

• 
  asosiy vositalardan – moddiy-mulkiy qiymatlikka ega bo’lmasligi bilan;
  
• 
  tovarlardan – sotish uchun mo’ljallanmaganligi bilan;
  
• 
  ishlab chiqarish zaxiralaridan – ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat (bir yildan ortiq) foydalanilishi bilan.
  

Ko’p hollarda, nomoddiy aktivlar deganda ma’lum qiymatlikka ega bo’lgan intellektual mulk ob’ektlari, mulk huquqlari tushuniladi.

Nomoddiy aktilar bo’lib, korxonaga mulkchilik xuquqlarida tegishli bo’lgan aniq, moddiy asosga ega bo’lmagan, pul shaklida bo’lmagan aktivlar hisoblanadi, ishlab chiqarishda, xizmat ko’rsatishda, ijara uchun yoki ma’muriy maqsadlarda bir yildan ortiq ishlatiladi va daromad keltiradi.

Nomoddiy aktivlar xo’jalik yurituvchi sub’yektlar buxgalteriya schotlar rejasida

0400-0490-schotlarda yuritiladi, ularning eskirishi esa 0500-0590 schotlarda yuritiladi.

ularga quyidagilar kiradi:

• 
  0410- Patentlar, litsenziyalar van au-xoular
  
• 
  0420-Savdo markalari, Tovar belgilari va sanoat namunalari
  
• 
  0430-Dasturiy ta’minot
  
• 
  0440-Yer va tabiat resurslaridan foydalanish huquqlari
  
• 
  0450-Tashkilish xarajatlar
  
• 
  0460-Franchayz
  
• 
  0470-Mualliflik huquqlari
  
• 
  0480-Gudvill
  
• 
  0490-Boshqa nomoddiy aktivlar
  

Nomoddiy aktivlarga investitsiyalar keskin raqobat muhitida ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish sohalarida etishtirilgan tovar mahsulot va xizmatlarni ilgari surishni, ular aylanma muddatni qisqartirishni, iste’molchilarga qisqa muddatlarda etkazilishini ta’minlaydi, ko’maklashadi.

3. Investitsion loyihani umumiy baholashning ma'nosi, qaror qabul qiluvchiga investitsiyalarning maqsadga muvofiqligi (yoki mos emasligi) to'g'risida xulosa chiqarishga imkon beradigan shaklda, ular to'g'risidagi barcha ma'lumotlarni taqdim etishdir. Shu nuqtai nazardan, iqtisodiy (tijorat, moliyaviy va iqtisodiy) baholash alohida ro’l o'ynaydi.

Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash usullari  - turli ob'yektlarga (loyihalar, tadbirlar) uzoq muddatli kapital qo'yilmalarni ularning rentabelligi va qaytarilishini istiqbollarini baholash uchun maqsadli aniqlash usullari.

Investitsion loyihaning samaradorligini baholash usulini tanlashga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatishi mumkin: loyihani baholovchining holati, korxona va loyihaning miqyosining taqqoslanishi, loyihada korxona aktivlaridan foydalanish darajasi, loyihaning bosqichi va boshqalar. Loyihani davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanishi kutilgan taqdirda, loyiha korxonaning o'zi, tashqi investor, bank, lizing kompaniyasi yoki davlat agentligi tomonidan baholanishi mumkin.

Kompaniya sof foyda (egasini boyitish) va amortizatsiya hisobidan shakllanadigan sof daromadning o'sishi hisobiga rivojlanmoqda. Shu sababli, samaradorlik mezoni sifatida biz uni yaratishga sarflangan qo'shimcha qiymat va kapitalning nisbati qiymatini ko'rib chiqishimiz mumkin va shuncha ko'p (xizmatlar yoki mahsulotlar yuqori sifatli bo'lishi kerak) kompaniya har bir birlik uchun foyda ko'rsa, raqobatdosh bo'ladi.

Ba'zi usullar ushbu samaradorlik mezoniga asoslanadi. Bularga foydali (samarali) va qimmat usullar kiradi:

Foydali yoki samarali usul investitsiyalar natijasida olingan natijalarni, ya'ni foyda (qo'shimcha, balans, ishlab chiqarish, yillik iqtisodiy samarani tahlil qilishga asoslangan. NPV - bu investitsiyalarning mutlaq natijasini aks ettirish va PI va IRR (ichki daromad stavkalari), shu jumladan samaradorlik nisbati - nisbiy.

Investitsion loyihalarni baholashning vaqtni hisobga olish usullari ikki asosiy guruhga bo'lingan: statik va dinamik.

• 
  Statik xarajatlar, investitsiyalarning rentabelligi, foyda, rentabellik) buxgalteriya hisob-kitoblaridan foydalangan holda ko'rsatkichlarga asoslanadi, masalan, samaradorlik nisbati, pasaytirilgan xarajatlar, qaytarilish muddati, iqtisodiy yillik effekt.
  
• 
  Dinamik usullar (hisoblangan qiymat, annuitet, diskontlash) sof joriy qiymatga, loyihaning ichki daromadliligiga, ya'ni diskontlangan hisob-kitoblarga asoslangan ko'rsatkichlardan foydalanadi.