Badiiy so’z qudrati

ATOYI

(XIV asr oxiri - XV asrning birinchi yarimi)

Qadim Turkistonda hayotini haqiqat, diyonat yo'liga bag'ishlagan, xalq orasida ma'naviy padar sifatida tan olingan zotlar ismiga «ato», «buva», «bobo» so'zlari qo'shib aytilgan. Nasl-nasabi turkiy (o'zbek) bo'lgan aziz-avliyolarga nisbatan, asosan, «ato» (ya'ni «ota») so'zi qo'llangan. O'zbek adabiyotining zabardast vakili Atoyi ham ana shunday mukarram nasabdan tarqagan kishidir. Atoyining otasi Ismoil ota, bobosi Ibrohim ota nom­lari bilan sharaflanib, ular turkiy millat faxri bo'lmish Ahmad Yassaviy avlodlaridan edilar. XIV asr oxiri - XV asrning birinchi yarmida yashagan bu shoir yetuk zamondoshlari kabi ijodi bilan turkiy adabiyot va adabiy til ravnaqi uchun astoydil kurashgan. Atoyining asl ismi, tug'ilgan hamda vafot sanasi aniqlangan emas. Shoirning hayoti to'g'risida uning o'z devoni va Alisher Navoiyning asarlari orqali ayrim ma'lu­motlargina bor. Navoiy «Majolis un-nafois» asarida Atoyining Balxda yashaganligini, darveshvash (darveshona

1 Balx - hozirgi Shimoliy Afg'onistondagi turkiylar yashaydigan qadimgi shahar.

hayot kechirganligi), xushxulq, munbasit (pok qalbli) kishi bo'lganligini yozadi. Manbalarda aytilishicha, shoir Mirzo Ulug'bek saroyida xizmat qilgan. Qozog'istonning Turbat qishlog'ida unga nisbat berilgan qabr bor. Chamasi, uning hayoti Sayram, Balx, Samarqand, Hirot shaharlari orasida kechgan. Mashhur shayxlar, ya'ni atolar avlodidan ekanligiga ishora qilib, taxal­lusini Atoyi deb olgan. Shoirdan bizga 260 g'azalni o'z ichiga olgan devon yetib kelgan. Devondagi g'azallar besh baytdan tortib, o'n to'rt bayt­gacha bo'lsa-da, ko'pchiligi yetti baytdan iborat. She'rlari asosan ishq-muhabbat mavzusida. Ularda inson (ayol) go'zal­ligi ta'riflanadi, shuningdek, ilohiy ishq, ya'ni Allohga bo'lgan muhabbat tarannum etilgan, tasavvufiy g'oyalar singdirilgan g'azallari ham talaygina. O'rni kelganda aytish kerakki, «devon» deb musulmon Sharqida muayyan qoidalarga ko'ra tartib berilgan she'riy to'plamga aytiladi. Unda g'azallar alifbo bo'yicha joylashtirila­di. Alifboni belgilashda misraning boshidagi emas, balki oxiridagi harf hisobga olinadi. Devonda arab alifbosi tartibi bo'yicha barcha harflarga tugaydigan g'azallar bo'lishi shart. Yo'qsa, u devon hisoblanmaydi. G'azallardan so'ng boshqa janrlar hajmiga, mumtoz adabiyotimizda tutgan ahamiyatiga qarab joylashtiriladi. Lekin adabiyotimiz tarixida faqat g'azal­lardan iborat devonlar ham borligi ma'lum. Yuksak badiiyat bilan sodda, xalqona tilda yozishlik Atoyi ijodining muhim belgisidir. Tushunarli, oddiy qilib fikr aytishni ajdodlarimiz «turkona» deganlar. Shuning uchun Navoiy Atoyi haqida gapirar ekanlar: «Turkona aytur edi»,- deydilar. Chindan ham Atoyi eng murakkab tuyg'ularni ham ona tili­mizdagi sodda so'zlar vositasida oson ifodalash yo'llarini topadi. Qadrli o'quvchi! Endi Siz Atoyi g'azallari bilan ta­nishishingiz kerak. Ularni o'qish, tushunish, ta'sirlanish va tahlil qila olish uchun kishi ma'lum miqdordagi nazariy bilim­lar bilan qurollangan bo'lishi lozim. Shuning uchun ham quyi­da mumtoz adabiyotimizda keng tarqalgan g'azal janri va uning badiiy xususiyatlariga doir dastlabki tushunchalar haqi­da ma'lumot beramiz. Bu o'quv yilidagi birinchi darsda qilgan suhbatimiz orqali badiiy adabiyot lirik, epik, dramatik kabi turlarga, har bir adabiy tur o'z ichida bir qancha janrlarga bo'linishini bilib olgansiz. Ikki yildan buyon «Adabiyot» darsliklari orqali mum­toz adabiyot namunalari bilan ham tanishib kelyapsiz. Butun Chiqish mumtoz adabiyotida bo'lganidek, o'zbek adabiyoti tarixida ham lirika ijodning yetakchi, asosiy turidir. Shoirlarimiz mumtoz she’riyatining g’azal, ruboiy, tuyuq, qit’a, fard murabba', muxammas, mustahzod kabi ko'plab janrlarida qalam tebratib, dunyo ahlini lol qoldirgan betakror san’at namunalarini yaratganlar. Siz oldinroq, Umar Xayyom ijodini o'rganish munosabati bilan ruboiy to'g'risida ma'lum tushunchaga ega bo'lgansiz. Endi esa g'azal janriga xos belgilar bilan tanishib olasiz. Chunki shu janrdagi asarlarni o'rganishingizga to'g'ri keladi. G'azal mumtoz she'r shakllari ichida keng tarqalgan, eng ko'p qo'llaniladigan janrdir. O'tmish adabiyotida birorta shoir she'rning biror boshqa janriga murojaat qilmagan bo'lishi mumkin. Lekin ular orasida g'azal yozmagan ijodkor bo'lma­gan. G'azal qadimdan eng ahamiyatli va e'tiborli she'r shakli bo'lib kelgan. G'azal bayt (arabcha «uy»)lardan tashkil topadi. Bayt ikki misradan iboratdir. G'azalning birinchi bayti matla' (arabcha «boshlanma»), oxirgi bayti maqta' (arabcha «tugal­lanma») deyiladi. G'azal qofiyalanish tarzi bilan ajralib turadi. Ya'ni matla'dagi misralar o'zaro bir-biri bilan qofiyalangan bo'ladi (buni shartli ravishda alfavitdagi birinchi harf «a» bilan belgilab, a-a deb olamiz); qolgan baytlarning toq misralari qofiyalanmay ochiq qolib, juft misralar matla'ga qofiyadosh bo'lib keladi (v-a, d-a, e-a...). An'anaga ko'ra, maqta'da shoirning taxallusi keltirilgan. Ilmiy adabiyotlarda g'azalning hajmi 3 baytdan 19 baytgacha bo'lishi qayd etiladi. Mana, Atoyi g'azallari bilan tanishyapsiz. Ularni tushunish uchun muayyan bilim, tayyorgarlik va malaka talab qilinadi. G'azalni tushunish ayni paytda boshqa janrlarni anglashga yo'l ochadi ham. Tasvir imkoniyati keng bo'lgan bu janrda har qanday fikr va ifodani berish mumkin. Lekin g'azalning bosh mavzusi ishq-muhabbatdir. Bilib qo'yingki, ishqiy g'azallarda ma'shuqa (yor), oshiq hamda raqib kabi uchta asosiy obraz bor. Boshqa obrazlar esa asosan shu uchlikni to'ldiradi, ular­ning xarakteri, ruhiy holatini ochishga xizmat qiladi. Mana shu uch asosiy obrazlarga xos bo'lgan doimiy xarakter belgilari, ta'rif-tavsitlarni bilish va anglash g'azalni to'g'ri o'qish, to'g'ri tushunish va to'g'ri tahlil qilishning garovidir. Shuning uchun ularning har biriga alohida to'xtalib o'tamiz. Ma'shuqa - ishqqa sabab bo'lgan, oshiq ko'nglini rom qilgan, aqlini lol etgan suyukli yor. U - nihoyatda go'zal. Go'zalligi unga nisbatan qo'llanadigan tashbih (o'xshatish)lar orqali ta'riflanadi: qaddi tik, adlki go'yo sarv yoki sanavbar daraxtlariga o'xshaydi, soch va ko'zi tunday qora, qoshi - hilol, yuzi oy yoki quyoshni eslatadi, lablari - g'uncha yoki la'l (qimmatbaho qizil tosh), kipriklari bamisoli o'q va hoka­zo. Aytib o'tish kerakki, Chiqish she'riyatida noziklik go'zal­likning muhim belgisi sanalgan. Shuning uchun g'azallarda yorning beli juda ingichka, og'zi behad torki, hatto ba'zan oshiq ularning bor yoki yo'qligini bilmay hayron bo'lib qoladi. Ma'shuqaning husn-u malohati ba'zan birma-bir ta'riflab o'ti­rilmay, go'zallikning doimiy timsollariga aylangan gul, Layli, Shirin, Uzro, Yusuf kabi obrazlariga ishora orqali ham ifo­dalanadi. Ma'shuqa odatda g'azallarda oshiqqa beparvo, jafo qiluvchi, bag'ritosh, iltifotsiz singari belgilar bilan tasvirlanadi. Oshiq - ishqqa mubtalo bo'lgan va o'zini unutgan kishi. Ma'shuqaning shaydosi. G'azalda fikr, tuyg'u va kechinmalar oshiq tilidan ifodalanadi. She'rda oshiqning portreti ma'shuqa kabi batafsil chizilmaydi. Ko'p hollarda ishq, ayriliq (hijron) tufayli, yorning vafosizligi, sitami sababli ko'zi qonli yoshlarga to'laligi, qaddi bukilgani tasvirlanadi. Oshiq tabiatining belgi­lari: u sevgisiga sodiq hamda ma'shuqaga vafodor - hijron azobi qanchalik qiynamasin, ishqdan voz kechmaydi, yor har qancha azoblasa ham uni sevishdan chekinmaydi, hatto bu azoblar unga rohat bo'lib tuyuladi. Raqibga o'zining nafratini ochiq bayon etadi. U oshiqlik timsollari bo'lmish bulbul, Majnun, Farhod, Vomiq obrazlariga o'xshatiladi. Raqib - ma'shuqaning vasliga da'vogar bo'lgan boshqa bir oshiq. Raqibning portreti berilmaydi, uning kechinmalari, holati ham deyarli ifodalanmaydi. Oshiq rashk tufayli ba'zan uni itga o'xshatadi. Ayrim hollarda oshiq tilidan uning salbiy xarakter belgilari aytib o'tiladi. Bu obraz, shuningdek, g'ayr, ag'yor, o'zga nomlari bilan ham yuritiladi. Raqib g'azallarda omadli, ma'shuqani yo'ldan urib oshiqni qiynaydigan kimsa sifatida tasvirlanadi. Ushbu uchlikdagi ma'shuqa va oshiq doimiy obrazlar bo'lsa, raqib timsoli g'azallarda hamma vaqt ham ishtirok etavermaydi. Aytib o'tish kerakki, o'zbek mumtoz adabiyoti muqaddas islom dini negizida vujudga kelgan tasavvuf ta'limoti bilan chambarchas bog'liqdir. Tasavvuf ilohiy ishqni kuylaydi, insonni o'z ko'ngli, qalbini poklab Alloh, payg'ambar va aziz-avliyolarga ruhan yaqinlashishga undaydi. Buning uchun esa eng katta to'siq - o'z ichidagi dushmani bo'lmish nafsni yengishi lozimligini uqtiradi. Biz yuqorida ta'riflagan uch asosiy obraz tasavvuf adabiyotida yangicha ma'no, o'zgacha mazmun kasb etadi: ma'shuqa (yor) - Alloh yoki payg'ambar yoxud pir (ustoz), do'st ma'nosidag oshiq - Allohga ruhan yaqinlashishga intilayotgan inson, so’fiy banda; raqib esa nafs, dunyo ma'nolarida keladi. Demak, mumtoz g'azallarda (shuningdek, boshqa janrlarda ham) she'rning bir qarashda ko'rinib turgan yuzaki hamda tasavvuf bilan bog'liq ichki ma'nosi mavjud bo'lishi mumkin ekan.