Badiiy obraz shakllari

Badiiy adabiyotda tipiklik muammosi.

Badiiy obraz xususiyatlari to ‘g ‘risida so‘z borganda, unda alohida o'ziga xos, xususiy, takrorlanm as belgilarda bir qator hodisalarga, kishilarga va ijtimoiy yo‘nalishlarga doir timumiy, xarakterli tom onlar aks etishi aytilgan edi. A lohidalik bilan umumiylik orasidagi bunday aloqadorlik badiiy obrazning jonliligini, bir butunligini ta ’m inlaydi, rr.a’rifiy aham iyatni belgilaydi va yozuvchi ko‘zda tutgan hayot haqiqatining mohiyati ochilishiga imkon beradi. Hayot haqiqati mohiyatini ochish esa adabiyot oldida turgan tarixiy maqsad va vazifalam i amalga oshirishning zarurshartidir.Lekin hayot haqiqati deganda nim ani tushuninoq kerak va u badiiy adabiyot obrazlarida qanday yuzaga chiqariladi? Mazkur savollar va masalalami to‘g‘ri idrok etish tipiklik muammosining mohiyatini anglashgabyo‘1 ochadi.Mashhur adabiyotshunos L.Qayumov “Tipiklik-bosh mezon” degan asarida aytishicha, tipiklik ijodning asosiy qonuniyatlaridan biridir.Faqat hodisalar, xarakterlar, vaziyatlaming mohiyatini ochish yo‘li bilangina ijtim oiy hayot yoki uning taraqqiyotidagi muayyan bosqich haqida to ‘g ‘ri tasaw u r hosil qilish mumkin.Adabiyotning bosh tasvir m avzusi - inson, yozuvchilarning diqqat m arkazida inson xarakteri, ijtimoiy tiplar turadi. Adabiyot o ‘zining muqaddas burchini xarakter va tiplarni badiiy ko'rsatish yo'li bilan ado etadi. Agar yozuvchilar kashf etgan inson xarakterida m illion-m illion kishilarga xos xususiyatlar o ‘z ifodasini topm aganida, bu xarakterlar kitobxonlami hayajonlantirolm agan, bir-birlarini va o‘zlarini tushunishlariga yordamlasholmagan bo‘laveradi.Shu bilan birga. biz adabiyotdatipik, umumiy, m ushtarakbelgilar har doim o ‘ziga xoslikda, alohidalikda yuzaga chiqishini, faqat shundagina jonli badiiy obraz vujudga kelishini unutmasligimiz kerak. O lim lar tipni faqat ko‘pchilikka xos xususiyatlar birikmasi deb tushungan “ nazariyotchilar” ga tanbeh berib, tiplardaum um iylikbilan alohidalikbirligi qanday boMishini ta ’riflagan edilar. Shoir shaxslarning har birida um um iy, tipik tom onlar borligini payqadi: u turli kishilardagi xususiyatlami yagona badiiy yaxlitlik doirasida birlashtiradi.Shunday qilib, tipiklikm uam m osini badiiy adabiyotning hayotni bilish, o ‘rganish sohasidagi vazifalari va imkoniyatlari masalasi bilan bog'liq holda idrok etganda. birinchi navbatda, adabiy obrazlarda m ushtarak alom atlar alohidalik tarzida namoyon boMishini e ’tibordan chetda qoldirish kerak emas. Boshqacha qilib aytganda, adabiyotda tipik alom atlar o ‘ziga xos belgilar orqali ifodalanadi, kishilarning tiplari esainsoniy xarakterlar vositasida hosil boMadi.Xarakter bu muayyan insonga xos mijoz, did, qarash, qiliq; belgilar va xususiyatlami o ‘zida mujassamlashtirgan alohidalikdir. Bu hol shu bilan izohlanadiki, inson hayotda turli-tuman munosabatlar va aloqalarga kirishganda, uning ongi va xulqida o ‘sha m unosabatlar hamda aloqalarga mos keladigan tom onlar shakllanadi.Chinakam realistik asarlardagi ko‘plab his-tuyg‘ular. fikrlar ustidan hokimlik qiluvchi kuchli ehtirosli insoniy xarakterlar ko‘p qirrali boMadi. Xarakterning ko‘p qirraliligi san’atkorlar tom onidan kishilarga xos xususiyatlam i sun’iy ravishda, tarqoq holda birlashtirish yoMi bilan yuzaga chiqarilmaydi. Yuqorida xarakterning muayyan alohidalikdan iborat ekanligi aytilgandi. Har bir xarakterning alohidalikka aylanishining sababi shundaki, yozuvchilar o‘zlarining asosiy e ’tiborlarini shu xarakterning barcha xususiyatlarini o ‘zaro bogMab turuvchi yetakchi belgisini ochib berishga qaratadilar. X arakterning yetakchi sifatini tasvirlash adabiy asarlarda nihoyatda katta aham iyatga ega. Shunday tasvir tufayli kitobxonlar asardagi obrazlarning ijtimoiy mohiyatini anglab oladilar.Qahram on xarakterida jam iyatning ilg‘or kishi boMishga, davr bilan hamnafas borishga, shu yoMda faollik ko‘rsatishga intilish tuyg‘usi yetakchilik qiladi. Shu bilan birga, u inson baxti, o ‘z muhabbati, m azlum xalqlar ozodligi haqida ham ko‘p o ‘ylaydi, b a’zan iztirob ham chekadi, gohida qattiq g‘azablanadi. Bu xususiyatlarning hammasi xarakterda yetakchi jihat doirasida, u bilan uzviy bogMiq holda aks ettiriladi.Yozuvchilar tasvirlanayotgan xarakterlarning yetakchi belgilarini ochib berar ekanlar, ularni bevosita yoki bilvosita ijtimoiy hayot qonuniyatlari bilan aloqadorlikda ko‘rsatadilar. Buning sababi shundaki, mazkur yetakchi belgilar shu hayot zam in id a tu g ‘ilgan va shakllangan boMadi. Yetakchi bclgilarni ijtim oiy hayot qonuniyatlari bilan b o g iiq holda ochish xarakterlarning umumiy, mushtarak (omonini yuzaga chiqarishga imkon beradi. Natijada xarakter tipiklik kasb etadi. T iplarda muayyan ijtimoiy guruh, sinf, xalqqa xos hisoblangan xususiyatlar m ujassam lashgan bo‘ladi. T iplarning m a ’rifiy ahamiyati, birinchi navbatda, ularda ijtimoiy hayot tamoyillari qanchalik haqqoniy aks ettirilganligi. uning qonuniyatlari qay darajada chuqur ochilganligi bilan belgiianadi.Chinakam badiiy asarlarda har bir tip, albatta, xarakter (nuiayyan shaxs) boMadi, chunki har bir obrazda mushtarak umumiy beIgitar alohida takrorlanm as xususiyatlar tarzida yuzaga chiqadi. O 'zida muayyan zam on, ijtimoiy-tarixiysharoit, ijtimoiy yo‘nalishlar va g'oyalarning mushtarak, umum uchun ahamiyatli tomonlarini mujassamlashtirgan xarakterlarginatip darajasiga ko'tarilaoladi.S huning uchun ham chinakam tiplarning yuzaga keltirilishi hayot jarayonlariga chuqur kirib borish va voqelikni badiiy idrok etishning natijasidir.Bu o ‘rinda adabiyotshunoslikda haligacha xato bir qarash. ya’ni real kishilar xarakteri bilan adabiy qahram onlar xarakterini aynan bir narsa deb tushunish hollari uchraydi. Albatta, har bir chinakam yozuvchi real hayotdagi kishitami o ‘rgangan holda adabiy qahram onlar obrazini hosil etadi.Uning asarlaridagi qahram onlar va obrazlarning prototiplari ham boMadi. Biroq yozuvchi hayotdagi kishilarning aynan o ‘zini takrorlam aydi, balki yangi, muayyan darajada to‘qib chiqarilgan xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar qiyofasini nam oyon qiladi. U shaxslarda real hayotdagi kishilarga xos xususiyatlargina em as, balki istiqboli, taqdiri va yozuvchining ularga bergan bahosi, xatti-xarakatlariga munosabati ham o‘z aksini topadi.Adabiyot voqelikdam avjud bo ‘lgan shaxs vatiplargao‘xshagan, ularni tushunishga y o rd am beradigan, q o ‘shim chalar bilan boyitilgan yangi personajlar va tip la rn i vujudga keltiradi. A dabiyotda paydo b o 'lg an va go ‘yo real h ay o tg ao lib kirilgan tip la rd a n biri sifatidao‘tgan asrda Rossiyada vujudga kelgan “ortiqcha o d am lar’’ obrazini ko‘rsatish m um kin. Albatta, bu obraz lar turmushdagi real, ijtimoiy, psixologiktip asosida bunyod etilgan.