|
Personaj nutqi.
Hayotda har bir odamning tili, so‘zlash tarzi uning qanday turmush kechirganligi, madaniyati, ongi, mohiyati haqida ma’lum tasawur beradi. Shunga ko'ra, badiiy asarlardagi qahramonlaming nutqlari, so‘zlash tarzlari ham turli-tuman, o'ziga xos bolib, ularxarakterining m a/m unini anglashda muayyan vazifani o‘taydi. Yozuvchilar qahramonning so‘zlash taizini, o'zjga xos ohangini qisqa va lo‘ndajum lalardantashkil topgan suhbatlar, dialoglar, monologlar orqali tasvirlashga, qahramon xarakteridagi belgilarning shakllanishini uning orqali aks ettirishga alohida e’tibor beradilar.Odatda, shaxslar nutqi ular qurshagan sharoit bilan bog‘!iq holda yuzaga keladi. Sharoit ko‘pincha personajlar so'zining aham iyatini oshiradi, mazmunini chuqurlashtiradi, muayyan vaziyatda personajning gapirishi shart ekani psixologik jihatdan asoslanadi. Demak, yozuvchilar personajlar nutqi orqali u larn in g o ‘ziga xos xususiyatlarini, ruhiy dunyolarini, yashash tarzlarin i, xarakterlarining mantig‘ini, muayyan sharoit uchun mushtarak tom onlarini ochib beradilar. Shunga ko‘ra personajlar nutqi qahram onlarni alohidalashtirish vositasi hisoblanadi.Personajlar nutqi adabiy asarlarda ularning o ‘zaro so‘zlashuvlari, ya’ni dialoglar yoki boshqalarga qaratilgan so‘zlari, ichki suhbatlari, ya’ni monologlar shaklida ko‘rinadi. Adabiy asardagi personajlarning o ‘zaro so‘Zlashuvi, suhbati dialog deb ataladi. Dramatik asarlarbutunicha dialoglardan i bo rat b o ‘ladi. Epik asarlarda ham dialoglarga ancha keng o‘rin beriladi. Lirik-epik va ayniqsa, link asarlarda esa diolog kam qo'llaniladi. Lirika tili ko‘proq monologikdir.Dialog personajlarning o ‘zaro munosabatlarini, xarakter qirralarini, ruhiy dunyolarini va um um an asar m azm unini ochishda m uayyan vazifani ado etadi.Adabiy asarda personajning boshqalarga qarata so'zlashi yoki o ‘z-o‘zi bilan ruhan suhbatlashishi m onolog deb ataladi. M onologning turli ko'rim shlari mavjud. Agar u personajning to ‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqalarga qaratilgan nutqi tarzida berilsa, ochiq shakldagi monolog bo‘ladi. M onologning bu xilidan V.Shekspir “Otello” va “Gamlet” tragediyalarida muvaifaqiyat bilan foydalangan. “ G am let”dagi “yo qolish,yo o ‘lish”, deb boshlanuvchi ham da Uyg'un va Izzat Sultonlarning “Alisher N avoiy” dramasidagi: “ Kuy. G ‘azal...Oh... qaytadan tirnar yaram ni...”, deb boshlanuvchi m onologlar ochiq shaklda bo‘lib, o ‘zining mazmundorligi, qahramonlar ruhiy dunyosini chuqurochishga xizmat qilganligi sababli xalqorasida keng tarqalgan. Adabiy asarlarda m onolog personajlarning ichki nutqi, o ‘z-o 'zi bilan so‘zlashuvi, suhbati tarzida ham berilishi mumkin. Bu m onologning yopiq shakli hisoblanadi. U ndan yozuvchi Abdulla Qodiriy unumli foydalangan. U “0 ‘tgan kunlar”da Otabek va Kumushning dramatik holatlarini aks ettirishda ko‘proq ulam ing ichki nutqidan foydalangan. Xuddi shu xildagi ichki m onologdan bahra olish Oybekning “Q utlug1 qon”, Abdulla Q ahhorning “Sinchalak” povestiga ham xosdir.Ba’zan butun asar davomida hikoya birinchi shaxs tilidan, ya’ni monoiog shaklidaaytilishi ham mumkin. Asqad Muxtorning “ Davr mcning taqdirimda” rom anida rivoyat asarning boshidan oxirigacha bosh qahram on-A adjon tilidan olib boriladi. Bunday usul yozuvchiga qahramonning his-tuyg‘ularini, o‘y-fikrlarini, turli hodisa va kishilarga munosabatini ishonarliroq tarzda bayon qilish im konini bergan.Monolog qanday shaklda bolishidan qat’i nazar, hardoim qahram onlar ruhiy olam ini, ongidagi o'zgarishlarni, turli kishilarga va narsa-hodisalarga munosabatini anglatishga olib keladi.Yozuvchilar personajlar nutqiga juda ustalik bilan va m e’yorni saqlagan holda xalq m aqollarini kiritadilar. Bunda ham ular qahram onlarning ruiiiy dunyosini teranroq ochishni ko‘zda tutadilar.“ B em o r” A bdulla Q ahhorning “ A nor” , “0 ‘g ‘ri” , “ M illatch ilar” , “Tomoshabog“ ‘ singari “0 ‘tmishdan ertaklar” turkuiniga kiruvchi hikoyalaridan biridir.“Sotvoldining xotini-kasal, ko‘zi tinib. boshi aylanadi. To‘rl yosh qizchasi onasiga kelgan pashshalarni ko‘rib o ‘tiradi, goho qoMida ro‘m olchasi bilan uxlab qoladi. Sotvoldi esa kasaldan boxabar b o lib turish uchun savat to ‘qish xonaki kasbi bilan shug'ullanadi. U savatlarni ulgurji oladigan baqqoldan 20 so‘m qarz so'raydi. Shaharda bittagina dorixona bor. Doktorxona deganda, Sotvoldining ko‘z oldiga izvosh va oq podshoning surati tushirilgan 25 so‘mlik pul kelar edi” . Kasallikni bartarafetish uchun ba’zi choralar ko‘riladi: o'qitadi, tabibga ko‘rsatadi, qon oldiradi, baxshiga qaratadi, tovuq so‘yadi va bem om i qonlaydi, to! xipchin bilan savalab ko‘chirtiradi, chilyosin qildiradi.Hammasiga pul ketadi. Sotvoldining esa qo‘li qisqa, zamon-nochor. Dard og‘irlashaveradi.H ikoyada yettita personaj bor. A bdug‘aniboy chigit po‘choq bilan savdo qiladi, u Sotvoldining xo‘jayini. Sotvoldi undan maslahat so‘rasa, u:
Do'stlaringiz bilan baham: |
