Badiiy adabiyot ijtimoiy ong shakli sifatida tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga

Badiiy adabiyot ijtimoiy ong shakli sifatida tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga

buysunadi. Jamiyatda yuz bergan moddiy o'zgarishlar badiiy adabiyotda ham

o'zgarishlarni keltirib chio'aradi. qadimgi Yunonistonda yuz bergan yirik mexnat

tao'simoti san'at va adabiyotning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Markaziy

Osiyoda Hrta asrlardan keyin yuz bergan iqtisodiy va siyosiy tanazzul esa o'zbek

adabiyotining oro'aga ketishiga sabab bo'ldi.

Sinfiy kurash adabiyotga ham ta'sir khrsatdi. Badiiy adabiyotning sinflar kurash

o'uroliga aylantirishga urinadilar. Biroo' adabiy oo'imlar kurashini bevosita sinflar

kurashi ifodasi tarzida talo'in o'ilish thri emas. Jamiyatda ijtimoiy kurash

kuchaygan khtarilish davrlarida adabiyot ham gullaydi, reaksiya davrlarida

adabiyot ham tushkunlikka yuz tutadi.

'ar bir davr o'z san'atini yaratadi. Marks, Gomer eposini insoniyatning bolaligi

deb atagan edi. Demak, epos ibtidoiy jamoa davrning adabiyoti bo'lib,

keyinchalik unday adabiyot yaratilmadi.

Adabiyot mafkura bo'lishi bilan birga san'at hamdir. U 'ayotni o'ziga xos obrazli

yhl bilan ifoda etami. Shuning ham san'atning bir qator o'ziga 'os qonuniyatlaring

borki, ular san'at taraqqiyotining jamiyat qonuniyatlariga buysunmaydigan

mustao'il xarakterini khrsatadi. Masalan: san'at taraqqiyoti jamiyat taraqqiyotidan

oldinlab ketishi ham, oro'ada o'olishi ham mumkin. qadimgi Yunoniston ijtimoiy

taraqqiyotining eng ibtidoiy boso'ichida edi. Lekin hsha davrda adabiyot shu

kadar rivojlanib ketdiki, natijada keyingi davrlarda ham bu darajaga chio'ib

bo'lmadi. Kapitalizm feodalizmga nisbatan progress. Lekin O'zbekistonda

kapitalistik munosabatlar kirib kelayotgan davrda Navoiy singari yirik da'olar

dunyoga kelmaydi. Navoiy davrida o'zbek adabiyoti taraqqiyotda oldinlab ketgan,

XIX asrlarda oro'ada o'olgan edi.

San'at va adabiyotdagi o'zgarishlar birdan bo'lmaydi. Adabiyotda rivojlanish

revolyusiyasi emas, evalyusiya tarzida sodir bo'ladi. San'at asarlari umrboo'iy

bo'ladi, eskirmaydi.

'ar bir davr san'ati o'zidan oldingi san'at bilan bog'liq bo'ladi.

Bir xalq adabiyoti o'zidan oldingi san'at bilan bolik bo'ladi.

Bir xalq adabiyoti ikkinchi xalq adabiyotiga ta'sir etadi. Bundan vorislik qonuni

kelib chio'adi.

'ar bir davr adabiyoti o'zidan oldingi davr adabiyoti yutuqlaridan bosho'a xalqlar

adabiyoti yutuqlaridan ba'ramand bo'lmasdan rivojlana olmaydi.

An'ana novatorlik masalasi vorislik qonuniyatining namoyon bo'lishidir. An'ana

htmish adabiyotdan o'olgan eng yaxshi-g'oyaviy-badiiy boyliklar, keyingi davr

adabiyoti tomonidan rivojlantiriladigan htmish adabiyoti yoki boshka xalqlar

adabiyotlarining eng yaxshi yutuqlari adabiy an'ana bo'ladi. Masalan, Navoiy o'z

asarlarida insonparvarlik, ka'ramonlik, xalqlar dhstligi, zulm va razolatga nafrat

g'oyalarini ola surgan. Ana shu g'oyalar keyingi yozuvchilar tomonidan

rivojlantirildi yoki A.Qodiriy, Valter Skotch hamda Jurji Zaydon ijodidagi roman

shaklini olib shu asosida butunlay yangi o'zbek milliy romanini yaratdi. E.Vo'idov

esa klassik adabiyotidagi azalni rivojlantiradi.

- An'ana o'uyidagicha bo'ladi:

- g'oyaviy an'ana. Bu Navoiydagi insonparvarlik, o'a'ramonlik g'oyalari va

motivlarining rivojlanishidir.

- Tiplar an'anasi. Obraz yaratish prinsiplarining keyingilar tomonidan o'abul

o'ilinib rivojlantirishidir. Farxod - Azizxon Evklion (pativning "Mundi" -

komediyasi) - Gobsak (Balpzakning "Gobsek" romani) - O'ori Ishkamba

(Ayniyning "Sud'urning hlimi" povesti) - Inoyat oo'sao'ol (S.Axmadning "Ufo'"

romani) ana shu tiplari an'anasining namunasidir.

Ayrim tiplar 'ayotda o'z umrini yashab bo'lganligi tufayli adabiyotlar ham o'z

umrini tugatadi. Masalan, chhllarga suv chio'aruvchi Farxod kabi o'a'ramonlar

an'anasi shunday bo'ldi.

- Formal an'analar yoki badiiy an'analar so'asidagi an'analar yoki badiiy

an'analar so'asidagi an'analar. Shunisi mu'imki g'oyaviy an'analar hamda tiplar

hamda tiplar an'anasi dunyoo'arashi bir biriga yaqin yozuvchilar tomonidan

rivojlantiriladi. Formal an'analar esa dunyoo'arashi turlicha bo'lgan yozuvchilar

tomonidan ham rivojlantiriladi. Chunki badiiy forma dunyoo'arashga betaraf

bo'ldi. Lekin 'ar bir yozuvchi mavjud formaning o'zining dunyoo'arashini

ifodalagan bhysundirishi mumkin. Demak, formal an'ana bu oldingilardan meros

o'olib keyingi yozuvchilar tomonidan rivojlantirilayotgan janrlar (roman, azal)

tasvir vositalari vazn hamda qofiyalardir.

- Badiiy forma so'asidagi an'analar o'uyidagicha davom ettiriladi.

- Mavjud janr formalarini rivojlantirish:

- Htmish an'analarini sintez o'ilish;

- mavjud shakldan o'isman foydalanib, butunlay yangi janr yaratish: Masalan:

poema, roman, azal.

- Eski formalarni tiriltirish;

'ar bir yozuvchi o'zidan oldingilarni tajribasiga suyanib, biror yangi fikr

aytishga 'arakat o'iladi, oldingilar g'oyalarini rivojlantiradi.

'ar o'anday yangi asar oldingisiga o'araganda ola o'hyilgan o'adam bo'ladi. Oldi

yangi asar darajasiga khtarila olmagan, nhnoo' va tao'lidiy asarlar bundan

mustasno. Keyin yaratilgan asarni yangilik darajasi turlicha bo'ladi, htmish adabiy

an'anasidan foydalanib yaratilgan prinsipida yangilik navatorlikdir. 'ar bir asarda

ham novatorlik belgilari bo'ladi, 'ar bir yozuvchi ham u yoki bu darajada

novatordir. Lekin 'ar kanday asar ham, 'ar bir yozuvchi ham thla ma'noda novator

bo'lavermaydi.

Hamza o'zbek adabiyotida mavjud bo'lmagan drama janrini, A.Qodiriy roman

janrini olib kirdi va yuksak darajaga khtardi. 'ao'io'iy novator shudir. Yashin esa

yangi forma olib kirmadi, u mavjud an'analarni davom ettirdi. O'alandarov obrazi

ham yuksak ma'orat bilani yaratitlgan yangilikdir. Lekin yangilikda ham yangilik

bor. 'ar o'anday kutilmagan va oldingilarga uchramaydigan adabiy 'odisa

novatorlik bo'lavermaydi. Novatorlik 'ao'io'iy va soxta bo'ladi. 'ao'io'iy novatorlik

htmish adabiy an'analariga asoslanib adabiyotda prinsipidan yangilik yaratishdir.

Ba'zan novatorlik eskirgan formalarni qayta tiriltirishida ham namoyon bo'lishi

mumkin. Soxta novatorlik esa yo'q joyda yangilik yaratishda urinish natijasidir.

Bu 'olda yozuvchi htmish adabiy an'analarini mensimay, 'ech hxshamaydigan

yangilik

yaratib, hammani

o'oyil o'oldirmoo'chi

bo'ladi.