Бадиий таҳлил асослари

Миллат миқёсидаги муаммо
кўтарилган асарларда сюжет чизиғи 
бўлишига интилиш ва тасвир предметига этносда мавжуд ахлоқий нуқтаи 
назарнинг бирлигидан келиб чиқадиган монологизм кучли, бадиий 
нутқнинг ҳиссийлиги эса бир қадар кучсиз ҳамда композиция содда бўлади. 
Булардан ташқари, миллий муаммо кўтарилган асарлар, одатда, ҳажман ҳам 
салмоқдор келади. Албатта, истисносиз ҳамма асарларда шундай бўлади деб 
айтиш унчалик тўғри эмасдир, лекин миллий муаммо кўтарилган кўпчилик 
асарларга айтилган хусусиятлар хос экани ижод амалиётидан яхши маълум. 
Чунки муаммонинг залвори тасвирнинг ҳам кўламдор ва миқёсли бўлишини 
тақозо этади. 
Социокултур, яъни 
ижтимоий-маданиймуаммо 
кўтарилган асарларда 
қуйидаги услубий тамойиллар кўзга ташланади: бундай битикларда 
баёнчилик устуворлиги кўзга яққол ташланади, айни вақтда сюжетлилик ва 
психологизм имкон қадар кам, ифода йўсинида насрга мойиллик кучли ва 
содда композицияга эга бўлади. Бу турдаги муаммо кўтарилган асарларнинг 
нисбатан турғун хусусиятларидан яна бири нутқнинг хилма-хиллиги ва 
атовга мойиллик ҳисобланади. 
Қалтис ёки авантюр муаммо
кўтарилган асарларда, табиийки, ўткир ва 
қизиқарли сюжетга интилиниб, воқеалар ривожи шиддатини секинлатиб 
қўймаслиги учун баёнчилик ва психологизмдан қочилади. Адабий 
муаммонинг бу тури учун шартли, қалтис, баъзи ҳолларда эса, тўғридан-
тўғри фантастик тасвирлардан фойдаланиш хосдир. Негаки, адоқсиз 
кутилмаган ҳолатлар тасвири муайян шартлиликни тақозо этади, 
саргузаштнинг 
табиати 
ҳам 
шароитнинг 
одатдаги 
сабаб-оқибат 
муносабатларини тасвирлашдан кўра шартли замон ва маконда беришни 
талаб қилади. 
Маънавий-ахлоқий муаммолар
кўтарилган асарлар учун эса кучли ва 
турғун психологизм хос. Сабабки, айнан бу хил мазмунда шахсиятнинг 
фикр ва кечинмалар ҳаракати натижасида очилиши мумкин бўлган 
ҳақиқатни 
англаш 
жараёни 
динамикаси 
бадиий 
ўзлаштирилади. 
Психологизмдан ўзга йўл билан бундай динамикани туйиш ва англаш 

---

204 
мумкин бўлмайди. Маънавий муаммолар кўпроқ мураккаб композицияни 
тақозо қилади. Негаки, бундай муаммо турли ғоя ва фикрлар, таассуротлар 
ва нуқтаи назарларнинг мураккаб нисбати тасвирланишини кўзда тутади. 
Фалсафий муаммолар
ўзининг табиати ва услубий шаклига кўра 
шартли образлиликка эга бўлади. Негаки, сўнгги ҳақиқатни топишга 
интилиш, кўпинча муаллифдан асарида у ёки бу ғояни синаб кўриш учун 
фалсафий “тажрибага мос” махсус шароит яратишни талаб этади. Демак, 
бундай адабий яратиқдаги тасвирлар шартли вазият асосига қурилган 
бўлади. Маънавий муаммо кўтарилганда бўлгани каби фалсафий муаммолар 
тасвирида ҳам нутқий хилма-хиллик ва мураккаб композицияга мойиллик 
сезилади ва худди ундаги сингари баёнчиликдан қочилади.
Бадиий асарларни ялпи ёхуд танлама таҳлил этишда уларнинг тур 
хусусиятлари ҳам муайян аҳамиятга эга. Маълумки, эпик асарлар 
сюжетлилик ва баёнга мойил бўлиб, айни вақтда психологизмга ҳам ёвуқ 
келади. Эпик асарнинг бадиий нутқига атовлик ва насрий шакл хосдир. 
Азалдан эпос бир киши – баёнчи шахсининг нутқи сифатида юзага келгани 
боис унда монологизмга майл кучли, айни вақтда эпик турнинг кенг тасвир 
қамровида нутқий хилма-хилликдан ҳам бемалол фойдаланиш мумкин. 
Драматик асарлар мазмуний асосларига кўра кўп жиҳатдан эпик 
яратиқларга ўхшайди ва эпосдаги сингари услубий тамойилларга амал 
қилади. Аммо, биринчидан, яққол нутқий хилма-хилликка йўналтирилгани, 
иккинчидан, баёнга имкон йўқлиги сабаб эпосга солиштирилганда, кучли 
шартлилика таяниши билан ажралиб туради.
Лирик асарлар ўз услубий йўналишларига кўра эпосдан ҳам, 
дараматургиядан ҳам кескин фарқ қилади. Лирикада сюжет тасвирига 
мутлақо йўл қўйилмаслиги ва баёнчилик ўта чекланган даражада мавжуд 
эканига қарамай, психологизмга, шартлиликка, монологизмга, нутқнинг 
риториклиги ва шаклнинг тизма йўлда уюштирилишига кўпроқ майл 
кўрсатади. Бундан ташқари, лирик асарлар ҳажман кичикликка мойил 
бўлади. 
Айтиш керакки, бадиий яратиқларнинг мазмуний ва услубий 
асосларини аниқлаш кўп жиҳатдан асардан олинган илк таассуротларга 
таянилган ҳолда “туйғуларни фикрга алмаштириш” жараёнида интуитив 
йўсинда амалга ошади. Шунинг учун асосларни аниқлашда тадқиқотчи-
синчидан,