ularda qo‘llanilayotgan nutq mazmunini tushunib yetadi.
kirishgan vaziyatda esa nutqiy dialog yetakchi dialog turiga aylanadi.
rindoshlari va bolalar bilan munosabatga kirishish hamda ular bilan
birgalikda harakat qilish (nutqning kommunikativ vazifasi), atrof-
olamni bilish (nutqning intellektual vazifasi) orqali davom etadi. Bola
nutqiy dialogning asosiy shaklini - dialogik nutqni o‘zlashtiradi. U
tashabbus ko'rsatib fikr bildirishni, savollar berishni, javob kutishni,
o‘zi ham savollarga javob berishni, atrofdagilarga iltimos va taklif-
lar bilan murojaat qilishni o‘rganadi. Bola o‘z istak-xohishlari, his-
siyotlari, fikrlarini ifodalash, kutilayotgan natijalarga erishish uchun
So‘zlardan foydalanadi. Biroq, bola tomonidan foydalanilayotgan
so‘zlar fonetik jihatdan ancha nomukammal bo‘lib, u keng qamrovli
ma’nolami anglatadi. So‘z va predmetli harakatlami qo‘llash, ular bi
lan mos ravishda harakat qilish orqali katta yoshli kishi bola bilan
o‘zaro bir-birini tushunishini va uning tilini boyitishni yo‘lga qo‘yadi.
Bola tashabbus ko‘rsatish orqali dialog subyekti, teng huquqli
hamkor sifatida chiqadi. 0 ‘zini tushunishlariga intilish, o‘z istak-
xohishlarining bajarilishiga erishish bolani to‘g‘ri so‘zlashga majbur
qiladi. Ushbu yoshda tengdoshlari bilan dialogga kirirish emotsiona!
aioqa o‘matish va o‘z shaxsiga e’tibomi jalb qilishga yordam beradi:
bolalar bir-birlari bilan o‘ynash jarayonida o‘z harakatlarini nutq.
bilan sharhlab boradilar, ammo hozircha ular bir-biriga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yuzlanib, murojaat qilmaydilar.
'
Bola hayotining uchinchi yiliga kelib bolaning til muhitidagi faol
yo‘naltimvchi faoliyati boshlanadi. Bu quvonchli kechinmalar ta’sin
ostida vujudga keladigan tovushlar bilan turli o‘yinlarda («shovqin-
li qo‘shiqlar») va oddiy so‘z ijodkorligida («golf-molflar», «o‘yin-
po‘yin» va boshq.) ko‘rinadi.
Bu yoshda u kattalar bilan dialogda ko‘rgazmali-taassurotli vazi
yatga tayanmagan holda o‘z taassurotlarini nutqda ifodalay bosh
laydi. Bolalar o‘zlari o‘qib chiqqan kitoblari, tinglagan ertaklari va
o‘zlarining ilgarigi tajribalari haqida (Mustaqillik maydoniga, hayvo-
not bog‘iga uyushtirilgan sayohat, qorbobo sovg‘alari va boshqalar
haqidagi xotiralar) fikr bildira boshlaydilar.
Bola hayotining ikkinchi yilida nutqiy rivojlantirish vazifalari:
Nutqni tushunish. Bolaga eng oddiy, uning o‘ziga tanish bo‘lgan maishiy
vaziyatlar, jarayonlar va o‘yin vaziyatlarini ochib bemvchi oson tu-
122
shuniladigan so‘zlar va oddiy iboralar zaxirasini kengaytirish. Odam-
lar, xonadagi va undan tashqaridagi narsalar, hayvonlar, o‘simliklar, uy-
joylar va ularning vazifasini ifodalovchi so‘zlar zaxirasini asta-sekin
kengaytirib borish. Old ko‘makchilar va ravishlar yordamida ifoda
qilinadigan vaziyatlami tushunishni (ikkinchi yarim yillikda), buyum
lar sifati, ularning hajmi va rangini belgilovchi so‘zlami tushunishni
shakllantirish. Kattalaming mazmuniga ko‘ra bog‘langan 2-3 ta hara-
katdan iborat bo‘lgan topshiriqlarini diqqat bilan tinglash, tushunish va
bajarishni o‘rgatish (.. .koptoktti ol va menga uzat).
Barcha rejimli vaziyat jarayonlarida ishonch bildirilgan his-haya-
jonli dialogni yo‘lga qo‘yish. Bola imkoni bo‘lgan har qanday nutqiy
ko‘rinishlar va vokallashuvlaming paydo bo‘lishiga ko‘maklashish.
Imo-ishoralar va yuz ifodasi bilan bir qatorda istak-xohishlami ifoda
lash va atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatlami yo‘lga qo‘yish uchun
zarur bo‘lgan so‘zlardan foydalanishga; turli sabablar bilan kattalai
va bolalarga murojaat qilish: savol berishga; ko‘rganlarini bir nechta
so‘zlarda hikoya qilib berishni o‘rganishga (yil oxirida) undash.
Bolalaming kishilami ularning yoshi va jinsiga mos holda belgi
lovchi so‘zlardan, xonadagi v i xonadan tashqaridagi buyumlardan,
ayrim hayvonlardan va o‘simlMardan, atrofdagi kishilar va hayvon
lar harakatlaridan, notirik va t rik obyektlardan, ayrim mehnat hara-
katlaridan foydalanishlari uchun tegishli holatni vujudga keltirish.
Do'stlaringiz bilan baham: 
