52
bo‘yicha fuqarolarga be‘ul berish; mulkni
ayrim tadbirkor va ish
boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga
sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini aukstionlarda kim oshdi
savdosi orqali sotish va h.k .
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo‘lib, ularni 3 guruhga
ajratish mumkin: 1) davlat mulkini be‘ul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish; 2)
davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini be‘ul bo‘lib berish
hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali xususiylashtirish .
Bu sanab o‘tilgan usullarni amalga oshirishning aniq shakllarini 3-chizma orqali
ifodalash mumkin .
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ko‘rsatib
o‘tilgan yo‘llari va usullaridan qaysi birini tanlash undan kutilgan maqsadga
bog‘liq. Masalan, Rossiyada davlat mulkini vaucher orqali be‘ul taqsimlash usuli
qo‘llanildi. Bundan ommaviy xususiylashtirishdan ko‘zlangan maqsad qisqa
muddat ichida cheklar bozorini joriy etish hisobiga mulkdorlarning g‘oyat keng
qatlamini vujudga keltirishdan iborat edi. Agar tadbirkorlikni rag‘batlantirish
ko‘zda tutilsa, xususiylashtirish tanlab olingan ozchilik o‘rtasida o‘tkaziladi. Agar
xususiylashtirish chetdan ka‘italning kirib kelishiga, yo‘l ochishi zarur bo‘lsa,
davlat mulkini xorijiy tadbirkorlarga berish shaklida amalga oshiriladi.
Mulkni
davlat tasarrufidan chiqarishda ayrim usullarga ustuvorlik berish boshqa usullarni
qo‘llashni rad etmaydi, aksincha, ularni ham qo‘llash zarurligini bildiradi.
Masalan,
korxona
jamoasiga
ustunlik
berilib,
davlat
mulkini
akstiyalashtirish, bu akstiyalarni sotib olishda shu jamoadan tashqari kishilar va
chet el ka‘italining ishtirok etishi ham bo‘lishi mumkin. Mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish sharoitga qarab ‗ulli, ‗ulsiz yoki imtiyozli tarzda o‘tkaziladi. O‘z shakli
va usulidan qat‘iy nazar bu tadbir xilma-xil mulkchilikni vujudga keltirishni
ta‘minlaydi, chunki davlat mulki hisobidan nodavlat mulkining barcha shakllari va
turlari rivojlanadi .
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning mono‘ol hukmronligiga chek
qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbussiga keng yo‘l
va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning
davlatlashtirishdan qaytish yo‘llaridandir. Xususiylashtirish davlat mulkini ma‘lum
darajada haqiqiy egalari -fuqarolarga berish demakdir. Ko‘pincha xususiylashtirish
- bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb talqin qilinadi. Aslida mamlakatning
barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib bo‘lmaydi, bunda aholining hammasi
mulkka ega bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil etish, uni boshqarish ishlab chiqarish
hamda mahsulotni ayirboshlash kabi mashaqqatli ishlarni o‘z zimmasiga
olavermaydi .
53
Davlat mulkini uning tasarrufidan
chiqarish jarayonida, avvalom bor,
xususiylashtirish yo‘li bilan yaxshi iqtisodiy natijalarga erishgan mamlakatlar
tajribasidan to‘laroq foydalanish va ular yo‘l qo‘ygan xatolar takrorlanmasligi
kerakki, bu bilan bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta‘minlashi mumkin.
Xususiylashtirishni amalga oshirish uchun davlat mulkini xususiylashtirishning
keng ko‘lami dasturini ishlab chiqarish zarur .
Xuquqiy jihatdan xususiylashtirilgan barcha korxonalarga erkin iqtisodiy
xo‘jalik yuritish huquqi berilishi va davlat sektori bilan teng imkoniyatlarga ega
bo‘lishi kerak. Davlat sektoriga nisbatan bu korxonalarga soliqlarni birmuncha
kamaytirish va ayrimlarini ma‘lum muddatga soliqdan ozod qilish zarur .
Xususiylashtirish natijasida aholi orasida ijtimoiy jihatdan tabaqalanish yuz beradi
va kishilarning bajargan ishiga qarab oladigan haqi turlicha bo‘lib,
aholining
daromadlarida ham tabaqalanish yuz beradi. Kishilar turli sohalarda, masalan
biznesda turli shakllardagi mulkka ega bo‘lib, akstiya sotib olish va korxona
mulkida o‘z hissalarini oshirib borishga harakat qiladilar .
Xususiylashtirish orqali korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, ma‘lum
jamoa va shaxslarga sotilgandan keyin faoliyatlarini bozorning shafqatsiz raqobat
qonunlari asosida tashkil etadi. Bozor korxonalarining yashovchanligini va ularni
doimo raqobat kurashida o‘z manfaatlarini himoya qilishga majbur etadi. Mabodo
korxona raqobat kurashiga dosh berolmay sinsa,
oldingi davrdagidek davlat
byudjetidan mablag‘ hisobiga uni saqlab qolish hollariga xususiylashtirish orqali
barham beriladi .
Xususiylashtirish mulkning bir shaklidan ikkinchi shakliga o‘tishni aks
ettirmasligi kerak, balki xususiylashtirish oldiga qo‘yilgan vazifa katta bo‘lib, ya‘ni
xususiylashtirish orqali avvalo barcha sohani o‘z qaramog‘ida turli uslublar orqali
birlashtirib turgan davlat hukmronligini iqtisoddan ajratish uchun bir qancha
tadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi .
Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga,
uning yangi bosqichiga o‘tishiga bo‘lgan talabidan kelib chiqadigan bir jarayondir.
Xususiylashtirishning rivojlanishini ta‘minlaydigan muhim omillardan biri - bu
ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning ishlab
chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligidir. Davlat mulkini xususiylashtirish
natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi ishbilarmonlar, aholining
faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan
hamda mulk
shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo‘lib
qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni
takomillashtirishdan manfaatdor qiladi .
Davlat mulkini xususiylashtirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos
xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf-odatlarni hisobga olgan holda
54
olib borilishini ko‘zda tutadi . Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari
bu ijara munosabatlarini rivojlantirish va akstionerlik mulkini shakllantirish
hisoblanadi. Bu jarayon ma‘lum tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi
lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik asosida, oshkoralik
hamda jamoatchilikning umum
ishtirokida amalga oshirilib, u mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat
manfaatlariga ‗utur etkazmasligi, shu bilan birga iste‘molchilar manfaatlariga ham
zid bo‘lmasligi zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini
oshirish, ishlab chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy
texnika, moliyaviy
va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi
texnologiyadan samarali foydalanish, tovar ishlab chiqarishni ko‘‘aytirish hisobiga
bozorda narxlarning ‗asayishiga erishish yo‘li bilan aholining moddiy
farovonligining oshishiga erishish talab etiladi .
O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
yondoshuvning muhim xususiyati - uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich
amalga oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning
Do'stlaringiz bilan baham: 
