Б. Туйчибоев, Б. Хдсанов узбек диалектологияси



Download 2,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/36
Sana23.02.2022
Hajmi2,57 Mb.
#145945
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   36
Bog'liq
Bosim Toychiboyev, Boriboy Hasanov. Ozbek dialektologiyasi

2- асосий савол
Лингвистик географиянинг жа\он тилшунослигида пайдо булиши.
Европа тилшунослигида тузилган энг му\им атласлар.
Укитувчининг мацсали: Халк шеваларини лингвогеографик усул 
асосида урганишнинг жа\он тилшунослигида бошланиши, унинг 
намоёндалари хакнда талабаларга тушунча бериш. Европа мамлакатлари
Назорат топшириклари
www.ziyouz.com kutubxonasi


ва бошка \амдустлик мамлакатлари тилшунослари томонидан 
лингвистик атласларни номма-ном талабаларга сингдириш.
ИДЕНТИВ У К У В МАКСАДИ
2.1. Европа ва жа\он тилшунослигида диалектларни лингвогеографик 
усул асосида урганиш истик,болли эканлигини англайди.
2.2. Жа*он тилшунослигидаги лингвогео! рафик усул асосчиларини 
билиб олади.
2.3. Тилшуносликда энг му*им диалектологик атласларнинг 
борлигини исботлайди.
Тилшуносликдаги бу янги йуналишга, диалектологик фикрнинг 
кейинги тарак^иётига Европа линго-географларининг белгили 
хизматлари бор.
Лингвистик геофафиянинг асосчилари: Францияда Жан Жильерон, 
Германияда Георг Венкер, Ф . Вреде, П. Мейер, Россияда эса И.И. 
Срезневский кабилардир.
Мазкур олимларнинг асарлари туфайли лингвистик географиянинг 
фан сифатида асосий урни, предмети ва вазифалари белгиланади.
Лингвистик география методи билан шеваларни урганиш Украина 
ва Белоруссияда \ам яхши ривожланган булиб, бу республикаларда 
шевалар атласини тузиш тугалланди ва нашр этилди.
Бирор тил ёки диалектга хос характерли лингвистик хусусият- 
ларнингтаркалиш чегарасини акс эттирган альбом ёки китоб шаклида 
нашр к,илинган карталар йигиндиси диалектологик атлас дейилади.
Диалектологик атласлар бирор халк,тили ва хал*; тарихини, унинг 
миллат булиб шакланишини урганишда ало\ида а\амиятга эга булди.
Диалектологик атласларнинг дастлабки намуналари X IX асрнинг 
охири X X асрнинг бошларида яратилган. 1821 йилда К.де Монбре 
томонидан тузилган француз шевалари чегараларини белгиловчи карта 
Франция к,ироллик жамиятига такдим цилинади. 1823 йилда Д.Минье 
узининг лингвистик карта тузиш гоясини олдинга суради. Европада 
тузилган энг му\им диалектологик атласлар куйидагилар: Венкер ва 
Вределарнинг «Немис тили атласи» (1876— 1926 йиллар мобайнида 
яратилган); Марбургдаги немис диалектологияси марказий институти 
нашр этган «Немис лексикологик атласи», Ж.Жильерон ва Э. Эд-
www.ziyouz.com kutubxonasi


моннинг 12 жилдли «Француз тили атласи» (1902— 1912 йиллар 
мобайнида яратилган), Яберг ва Юднинг 8 жилдли «Италъян-швейцар 
атласи» ( 1928— 1940 йиллар мобайнида яратилган).
Россияда лингвистик географ иянинг пайдо були ш и ва 
ривожланиши И.И. Срезневскийнинг номи билан богли^. И.И. 
Срезневский утган асрнинг 50-йилларидаёк бу со\ани урганишни 
асосий вазифа к,илиб куйди.Рус лингвистик географиясининг кейинги
X IX аср охири X X аср бошларидаги тараклиётида акад. А.И. 
Соболевский ва акад. A.A. Шахматовларнинг катта хиссалари бор.
А.Ш ахм атов уз текширувлари билан лингвистик география 
тарак,к,иётига улкан *исса кушибгина крлмай, бу со\ада илмий тадкикот 
ишларини *ам ташкил этди.
Кейинчалик рус шеваларини линго-географик метод билан 
урганишда акад.Корш бошчилигида Москва диалектологик комиссияси 
катга ишлар к,илди. 1935 йилда Фанлар Акадсмияси «Рус тили атласи»ни 
тузишга киришди. Бу даврда тилшунослардан Б.А. Ларин, Ф .П . Филин 
бош булган диалектологлар гурухи мазкур атласни яратиш режаси, 
сурок^игини туздилар ва атлас учун материал туплаш ишларига 
ра\барлик к,илдилар.
1944 йилда Р.И. Аванесов ва Б.П. Филин бошчилигида «Рус 
диалектологик атласини тузиш буйича материаллар туплаш 
программаси»ни яратдилар. 1951 йилда «Москва шарцидаги марказий 
областлар рус халк,и шевалари атласи» ни 1952 йилда «Шимоли-гарбий 
вилоятлар рус халки шевалари атласи» тузиб тугатдилар ва бу 1957 
йилда нашр этилади.Буларнинг \ар кайсиси уз хажми билан чет 
эллардаги энг катга миллий атласларга тенг булиб, рус тили ва халки 
тарихи, миллатнинг шаклланишини урганиш учун кимматли материал 
булиб хизмат цилади. \озирги кунда барча рус тили шевалари буйича 
материал туплаш, тупланган материалларни карталаш тириш
тугалланди.
Лингвистик география методи билан шеваларни урганиш Украина 
ва Белоруссияда, Грузия ва Озарбайжон, Туркманистон ва Крзо- 
гистонда *ам яхши ривожланган булиб бу мамлакатларда шевалар 
атласини тузиш тугалланди ва нашр этилди.
М Д \ да тузилган энг му\им диалектологик атласлар — «Москва 
шаркдцаги марказий областлар рус халк,и шевалари атласи» (1957 йили
www.ziyouz.com kutubxonasi


нашр этилган), «Шимоли - рарбий областлар рус халц шевалари 
атласи» (нашрга тайёрланган) ва республикаларда нашр этилган 
«Украин тили халк шевалари атласи», «Белорусь тили халк, шевалари 
атласи » ва бошкдлар мавжуд.
Назорат топширицлари
1. Ж а\он тилшунослигида халк, жонли тилини лингвогеофафик усул асо- 
сида урганиш истицболли зканлигини исботлаш.
2. Тилшуносликда лингвистик геофафия усули билан шевашуносликни 
урганган олимлар ишлари билан танишиш.
3. Диалектологик атласлар билан ишлаш.
3- асосий савол
Узбек халк, шеваларини лингвогеографик усулда урганиш, унинг 
атласини яратиш масалалари.
Укитувчининг мацсади: Узбек шеваларини лингвогеографик усулда 
урганиш X X асрнинг 40-йилларида профессор А .К Боровков 
томонидан олга сурилганлиги, бу со\адаги ишлар В.В. Решетов ва
А.Шерматов томонидан ижобий амалга оширилган бир цатор ишлар 
хусусида талабаларга маълумот беради. Шу билан бирга килинаётган 
ва килинажак ишлар хусусида \ам тафсилотланади.
ИДЕНТИВ ^ К У В МАКСЛДИ
3.1. Талабалар узбек шеваларини урганишда лингвогеографик 
усулдан фойдаланиш мумкинлигини билиб олади.
3.2. Бу янги усулнинг урганилишини А.К. Боровков, В.В. Решетов,
А. Шерматов асарлари воситасида исботлайди.
3.3. Хозирги кунда узбек шевалари уч асосий йуналишда ургани- 
лаётганлиги \ак,ида ахборот беради.
Узбек шевалари тадкикртида асосан, тасвирий, кисман экспери- 
ментал ва киёсий-тарихий усуллар к$лланилиб келинган. Айрим гуру\ 
шевалар атласи устида текшириш ишлари олиб борилади.
Тилшунос олимлар Е.Д. Поливанов, Р. Олим, К .К. Юдахин,
А .К. Боровков, В.В. Решетов, Ш. Шоабдура\монов, А. Руломов,
С. Ибро\имов, Р. Абдуллаев, М. Мирзаев, А. Алиев, А.Шерматов,
www.ziyouz.com kutubxonasi


X. Дониёров, Н. Ражабов ва уларнинг шогирдлари узбек шевалари 
буйича олиб борган бир к,атор илмий изланишларда шеваларни 
лингвогеографик ва ареал тадкикрти учун манба яратади.
Узбек диалектологиясида бу со\а *али ёш сох,алардан бири булиб, 
тугалланган бой материаллар асосида диалектологияга дойр назарий 
масалаларни ишлаш, сунг лингвистик география масалаларни 
режалаштириш боскичига утди.
Узбекистонда диалектолгик ишларни бош^ариб борувчи ягона 
илмий марказ — Уз ФАнинг Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт 
институти диалектология булими мавжуд. Бу булим *озирги вак,тда уч 
йуналиш буйича иш олиб бормокда:
1. Урганилмаган узбек шеваларини монографик таджик килиш-
2. Узбек шевалари лугатини тузиш.
3. Узбек тилининг диалектал атласини тузиш.
Узбек шеваларида умумтуркий изоглоссалар мавжудлигини дастлаб 
1930 йилларда профессор Е.Д. Поливанов таъкидлаб утган эди.
1944 йилда профессор А. К. Боровков узбек тили шевалари атласини 
яратиш мак,садида «Узбек шева-ла*жаларини текширишга дойр савол- 
жавоблар» анкетасини тузди. Ш у анкета асосида 1945— 1950 йиллар 
мобайнида Фаргона водийси шеваларидан материаллар тупланди.
Орадан 20 йил утгандан кейин 1965 йилдан бошлаб, узбек шевалари 
хусусиятларини карталаштириш иши яна кун тартибига куйилди, 
программа ва сурокнома тузилди, диалектологик материаллар туплана 
бошланди.
Узбек шеваларини карталаштириш ишини В.В. Решетов бошлаб 
берди. У Тошкент вилоятининг бир цисмини, 0\ангарон \уяуди 
шеваларида учрайдиган фонетик, лексик ва грамматик фарк^арни 
кучирди. Узбек диалектологиясида биринчи б^либ узбек к^рама 
шеваларининг 49 та лингвистик картасини тузди. Тахминан 150 
картадан иборат «Тошкент вилоят шевалари атласи»ни тузиш ишлари 
1980 йилда якунланди.
В.В. Решетов тузган лингвистик карталарда цуйидаги фонетик, 
грамматик ва лексик белгилар олинган. Фонетика буйича «дж»лаш, 
«ж»лаш ва «й» лашнинг тар^алиши, яъни суз бошида |джг) ж гйг 
\одисаси | карта № 1, изоглосса: джок - ж о к - й о к ], «о»лаш ва «а» 
лашнинг таркдпиши, яъни типик орк,а к,атор [а| нинг сак,паниши ёки
www.ziyouz.com kutubxonasi


унинг урнида [о] учраши [карта №2, изоглосса: б а р, б о р], танглай 
гармонияси ва лаб гармониясининг характери { карта №ЗА, ЗБ, ЗВ, 
4А, 4Б, 4В|, юк,ори-урта кутарилиш унлиларининг дифтонглашуви 
(карта №5А, 5Б, 5В, 5Г|; изоглосса.
Уордук-Уордэк- ордек; вон-Уон-он; й эчки -й эшки -и эчки -ечкъ 
-ъчкъ ], \Vffo Ц  у// о1, |а // э, атт э. е // э] унлиларининг *амда [к// 
х|, [ч//ш| ундошларнинг алмашиниши [карта №6, 7, 8, 11; изоглосса: 
Уй//ой, уй//ой; атлар // ййтлар//ийтлер, этлар // итлэр, етлер // 
ътлэр ; катын-кэтын-хатын- хатун- хэтун- хэтън;чай-чэй//шай-шэй], 
суз бошида |х| ва |дж]нинг сппонтан пайдо булиши [карта №9, 22, 
изоглосса: айвон-\айвон; арра-харра|.
В.В. Решетовузи урганган худуддаги изоглоссаларнингтаркалишини 
урганиб, айрим шева вакилларининг этногенезини анимашга ва 
шунингдек, реал тил вакдттри асосида курама шеваларининг аник, 
таснифини беришга муваффик, булди.
М. Мирзаев 1955 йилда «Бухоро вилоятидаги узбек шеваларини 
урганиш учун анкета» профессор А.Алиев 1964 йилда «Наманган 
диалекти буйича материал тупловчилар учун анкета» 1976 йилда 
профессор А. Руломов, А. Алиев, К. Назаровлар томонидан «Узбек 
тилининг ма\аллий шевалари буйича материал тупловчилар учун 
методик к,улланма» яратдилар.
Узбек халк, шевалари атласи \озирги замон узбек тили шеваларининг 
ранг-баранг хусусиятларини карталарда ифодалайди. Лингвистик 
карталарда курсатилган диалектал хусусиятлар ва уларнинг тарк,алиши, 
тилшуносларга айрим тил ходисаларининг тарихий тара^иёти ва узбек 
миллий тилининг келиб чик^иши каби масалаларни янада чуцуррок, 
урганиш имконини беради. Шунингдек, атлас материаллари 
тарихчилар, этнографлар учун \ам фойдалидир.
Узбек тили диалектологик атласи к^йидаги вазифа-максадларни 
кузда тутади:
1. 
Хозирги замон узбек адабий тили маълум шеваларга таянади. У 
Узининг имло ва талаффуз нормаларини, шунингдек, фонетик 
системаси, грамматик тузилиши, лексик таркибини норма- 
лаштиришда, асосан, Тошкент — Фаргона тип шеваларга асосланса 
\ам, айрим \олларда бу шевалар материали адабий тил нормаларига 
мос келмайди. Диалектологик атласнинг объектив натижалари 
(хулосалари) бу масалага тулик, аник,пик киритади. \ак,ик,атан хам.
www.ziyouz.com kutubxonasi


шеваларга хос диалектал хусусиятларнинг бутун узбек тили 
территориясида таркалиши ва у н и н г чегараларини фак,ат 
диалектологик атлас заминидагина муваффакиятли \ал кдпиш мумкин.
2. Диалектологик атлас материаллари узбек шеваларининг мавжуд 
таснифларини тулдириш, мукаммаллаштиришга, уларга аниЕушк 
киритишга ёрдам беради. Шунингдек, узбек шеваларининг пайдо 
булишида к;атнашган туркий ва туркий булмаган этник гурух^арнинг 
узаро ало^алари натижасида руй берган жуда мураккаб этнолингвистик 
тарак,к,иёт процессини \ам белгилаб берди.
3. Адабий тил ва таянч ша\ар шеваларининг кундалик таъсири узбек 
халк шеваларида тил асосларининг аралашуви ва текисланиб бориш 
жараёнини тезлаштирали. Чунки узбек халк,ининг экономикаси ва 
маданияти мислсиз даражада юксалиши билан узбек адабий тилининг 
кулланиш доираси кенгайди. Адабий тилнингбарча узбек шевалараро 
нормаллаша бориши аста-секин диалектал нутк^ни к,исиб, огзаки- 
сузлашув нутк, доирасига ^ам кириб борди.
Узбек шеваларини линго-географик метод асосида илмий-тадкик, 
к,илишда А. Шерматов самарали \исса кушди. У «К,ашк,адарё гуру\ 
шевалари картаси» ни тузиб чикди. Бу тадкикрт 167 карта билан уз 
якунини топди.
Кейинги йилларда Орол буйи узбек шевалари, жанубий ва шимолий 
Тожикистонда яшовчи узбек шевалари, жанубий Крзогистондаги Узбек 
шеваларининг лингвистик картаси устида кизгин иш олиб борилмокда.
Узбек тили диалектологик атласини тузиш узбек адабий тили имло 
на талаффуз нормаларини фонетик тузилиши системаси, грамматик 
КУрилиши 
лексик таркибини нормаллаштиришда ани^ликлар киритиш 
учун; узбек шеваларининг мавжуд таснифларини тулдириш , 
мукаммаллаштириш; адабий тил ва таянч ша^ар шеваларининг 
кундалик таъсири натижасида адабий тилнинг узбек шевалараро 
нормаллаша боришини тезлаштиради.
Узбек диалектологлари уз миллий тиллари атласини яратиш билан 
бир к,аторда, кардош диалектологлар билан бирга «Туркий тиллар 
атласи»ни ^ам тузмокдалар. Бундай атласни тузиш академик В.М . 
Жирмуниский ташаббуси билан бошланган эди.
Унинг сурок^иги ва программаси 1960—70 йилларда бир неча бор 
му^окама килиниб, тасдик^анди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Х,ар 3—4 йилда туркий тиллар атласини яратиш буйича Халкаро 
мик;ёсида конфсренциялар, йигинлар утказилиб турилмокда.
Умумтуркий лингвистик атласнингяратилиши, туркий халк^ар тили 
\ак,ида янги маълумотлар беради, к,ардош тилларнинг тара^киёти 
фикримизни кенгайтиради, унга илмий нук,таи назаридан аникдиклар 
киритади.
ИЛОВАЛАР: Фонетика буйича : э лашишнингтаркалиши: чэй чэй, 
бэзэр > бэзэр, йэхширэк > йэхширэк, к х. Кулок > кулах, т ч. тьш > 
чьш.
Морфология буйича: а-йа : шах,ара- далайэ, менга, мэнгэ, маган; 
сенга (сэнгэ) саган.
Лексика буйича: даргат бовэт (богэт) тогон, Мэйэк, йимиртэ — 
тухум; лгыр кели- к; кы.
Назорат топширшушри
1. А.Шерматовнинг К,ашкддарё вилоятилаги «Узбек халц шевалари» кито- 
билан лингвогеографияга алокадор булимларни урганиш.
2. Лингвогеография буйича кургазмали курол тайёрлаш (Х,ар бир талабага 
биттадан).
3. Узбек халк, шеваларини Урганишнинг хозирги ахволи: уч йуналиш хак,ида 
адабиётлардан маълумот тайёрлаш.
Фойдаланиш учун адабиётлар
1. Решетов В .В ., Шоабдурау^монов Ш. Узбек диалектологияси. 
Тошкент, 1978 (Лингвистик география булими).
2. Боровков А.К. Узбек шева-ла>д»каларини текшириш учун савол- 
жавоблар.Тошкент, 1944.
3. Решетов В.А. О диалектологическом атласе узбекского языка. 
Казань, 1958.
4. llioaödypaxjAOHoe Ш. Узбек тилининг диалектологик атласи, УТА,
3, 1969.
5. Ш ерматов А. К^йи К,ашкдаарё шеваларини карталаштириш 
тажрибасидан УТА, Н, 1970.
6. ШерматовА. Лингвистик география нима? Тошкент, «Фан», 1981.
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 2,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish