B. T. Toshmuhamedov

1.5. Yerning ichki tuzilishi
Yerning radiusi taxminan 6370 km. bilan shu masofada Yer 
yadrodan, mantiyadan va Yer p o ‘stlog‘i (litosfera) dan iborat.
Fan va texnika taraqqiyoti faqatgina Yerning p o ‘stlog‘ini quduq 
qazib uning m a'lum otlari asosida o ‘rganishgan. Bu quduqlarning 
eng chuquri 12 km dan ko‘p b o 'lib , u Kola yarim orolida 
joylashgan. Bundan boshqa yana chuqur quduq AQSHda qazilgan: 
O kloxom a shtatidagi quduqning chuqurligi 9159 m, Texas 
shtatidagi quduqning chuqurligi 8687 m ni tashkil qilgan. Bundan 
chuqurdagi m a’lum otlar asosan geofizik usullar bilan topilgan. 
Geofizik usullarga asosan gravimetriya va seysmorazvedka kiradi.
Seysmik usullar yordamida asosan to ‘lqinlarning tarqalish 
tezligi o ‘rganiladi. Seysmik to ‘lqin!ar 3 xil bo‘ladi:
1. Bo‘ylama.
2. Yuzaki.
3. K o‘ndalang.
Labaratoriya sharoitida bu to ‘lqinlami jinslardan o ‘tishi yoki 
qaytarilishi o ‘rganilgan. Yerning ustki qismida su n ’iy ravishda 
vujudga keltirilgan tebranish t o ‘lqinlarini o ‘rganish asosida 
Yerning ichki tuzilishi aniqlangan.
Bo‘ylama to'lqinlar Yer p o ‘stida (litosferalarda) 5-8 km /s 
tezlikda tarqaladi. K o‘ndalang to‘lqinlar 3-5 km /s tezlikda tarqaladi. 
Yuzaki to ‘lqinlar 3-4 km /s tezlikda tarqaladi.
51

---

А — Yer po'sti 
В — Guttenberg qatlami 
D — Golitsen qatlami 
E1 - Quyi mantiya 
E11 — Otish qatlami 
G 1 — Tashqi yadro 
G " — 0 ‘tish qatlami 
H — Ichki yadro
5-rasm. 
Yerning ichki kesimi.
Yer po ‘sti ch o ‘kindi, granit va bazalt qatlamlaridan iborat. 
Geosinklinal o ‘lkalarda (harakatchang hududda) bazalt qatlami- 
ning (max.) qalinligi 30 km ni tashkil qiladi. Okeanlar tubida bu 
ko‘rsatkichlar eng kamdir.
Yer po‘sting o ‘rtacha qalinligi 33 km.
Yerning ustki qattiq qavati, Yer p o ‘sti yuqoridan atmosfera 
va gidrosfera, pastdan Moxorovich yuzasi bilan chegaralangan. 
Yer po ‘sti haqidagi dastlabki fikrlar XIX asr boshlarida Kant va 
Laplas tom onidan aytilgan. Ularning fikricha, Yer sovimoqda, 
uning yadrosi hali olovsimon suyuq moddalardan tuzilgan bo‘lib, 
ustki qismi yupqa magmaning sovishi natijasida paydo bo‘Igan. 
Bu tushuncha XX asr boshlarigacha hukm surdi.
Yer po‘sti asosan, tog‘ jinslaridan tuzilgan bo‘lib, 95 
%
mag- 
matik, 4 % metamorfik va 1 % gina cho‘kindi jinslardan iborat. 
Yer po‘stining o ‘rtacha zichligi 2,8 t/m 3. Uning qalinligi turlicha: 
materiklarda 20—80 km, okeanlarda suv bilan birga 10—20 km.
Materikda Yer po'sti yuqori va pastki qatlamlardan tuzilgan. 
Yuqori (granit) qatlamning qalinligi 10-20 km, granit va shunga 
o ‘xshash qattiq jinslardan iborat. Bu qatlamda ko‘ndalang seysmik 
to ‘lqinning tezligi 5,5-6 km/sek. Pastki (bazalt) qatlamda 6,5-7 
km/sek. Bu qatlam tarkibida bazalt jinsidan tashqari faqat amfibol 
va piroksendan tuzilgan gabbro ham da granit va gneys jinslar 
bo ‘lishi mumkin.
Yer p o ‘stining okean ostidagi qismi faqat bazalt qatlamdan
52

---

(cho‘kindi jinslardan tashqari) tashkil topgan. Uning qalinligi 30 
km gacha. Materiklardagi ko'pgina dengiz osti qatlamlarning okean 
qatlamiga o'xshashligi keyingi yillarda aniqlanadi. Materiklarda 
Yer po‘stining qalinligi okean tubiga nisbatan o ‘zgaruvchan boladi: 
pasttekisliklarda 25-5 km tog‘li hududlarda 40—80 km. Yer po ‘sti 
bir-biridan farq qiladigan ko‘pgina tektonik hudud yoki zonalarga 
bo‘linadi (m asalan, turli yoshdagi burm alangan tog‘ zonalari, 
turg‘un platform alar, shitlar, okean tublari va boshqalar). Yer 
po‘stining yirik tektonik zonalari uning turli taraqqiyot bosqich- 
larini aks ettiradi. Yer po‘sti bundan taxm inan 2—2,5 mlrd. yil 
m uqaddam nihoyatda yupqa b o ‘lib, juda shiddatli harakatda 
b o ‘lgan. Buning oqibatida ko‘p yerlarda burm alanish va tog‘ 
tizmalari vujudga kelgan. So‘ngra Yer p o ‘sti qalinlasha borib, 
dastlabki osoyishta m aydonlar — platform alar paydo bo ‘lgan.Bu 
platform alar tobora kengayib, ular o ‘rtasidagi harakatchan may­
donlar kamaygan. 20 mln. yil m uqaddam tektonik aktivlik davri 
yana boshlandiyu, tugun platform alarda ham ikkilamchi tog'lar 
hosil bo ‘la boshladi. Masalan, hozirgi eng baland tog‘lar — Tyan- 
Shan, Pom ir, H im olay va boshqalar shu tariqa vujudga kelgan. 
Demak, burm alanish, tog‘ va magma hosil b o ‘lishi, zilzilalar, 
shuningdek foydali qatlamalarning tarqalishi Yer po ‘sti taraqqiyoti 
bilan uzviy bog'liq. So‘ngi yillarda butun dunyoda yuqori mantiya 
loyihasi asosida Yer po'stining tuzilishi va taraqqiyotini o ‘rganishga 
kirishildi. Jum ladan, Markaziy Osiyoda 1967-yildan beri ish olib 
borilmoqda.
Yer p o ‘sti tarixi, rivojlanishi, o ‘zgarishini chuqurroq bilish 
uchun uning kimyoviy tarkibini o'rganishning ahamiyati katta. 
Yer Yuqori qismining tarkibi tajriba orqali, chuqur qismlarning 
tuzilishi esa ulardan otilib chiqqan vulqon va otg‘indi jinslarning 
tarkibini aniqlab o'rganiladi.
Y er p o ‘stining quyi chegarasi a n iq ajralib tu rad i. U ni 
M oxorovich ch izig 'i deyiladi. Bu chegaradan o ‘tayotganda 
to ‘lqinlarda sakrash yuz beradi. M axorovich chegarasi ostida 
G u te n b e rg q a tla m i y o ta d i. Y e rn in g bu q ism id a seysm ik 
to‘lqinlarining tarqalish tezligi 3% kamayadi. Bu qatlam