B. T. Toshmuhamedov

Immobilizovan holatidagi suv 
— gil jinslardagi mavjud bir- 
birlariga nisbatan mustaqil bo'lgan g ‘ovaklardagi suv b o ‘lib, biron- 
bir m exanik kuch ta ’sir etguncha o ‘z holatini o ‘zgartirm aydi. 
M exanik kuch ta ’sirida esa zarralarning harakati natijasida uning 
strukturasiga p u tu r yetadi, jin s karkasi buziladi.
Im m obilizovan suv gravitatsion suv holatiga oMishi ham
m um kin. Lyoss jinslarida yuz beradigan tiksotropiya jarayoni ana 
shu suv holatining o ‘zgarishi oqibatida yuz beradi.
T a b ia td a b a ’zi m in e ra lla rn in g fizik -k im y o v iy xossa va 
xususiyatlari bilan bogMiq boMgan suv turlari ham uchraydi. Bu 
suvlar seolit, kristallizatsion va konstitutsion holatidagi suvlardir.
S eolit holatidagi suvlar 
— opal ( S i0 2n) va shu turkum dagi 
m inerallarga xos boMib H 20 m olekula holatida uchraydi. Bu suv 
m inerallar tarkibida 80-400° С haroratda ajraladi.
K ristallizatsion holatidagi suv 
— gips ( C a S 0 4 2 H ,0 ) soda 
( N a ,C 0 3 10H ,0 ) va boshqa m inerallariga xos. U larni tarkibidagi 
suv 100° С dan past h aroratda ajraladi.
K o n s t i t u t s i o n h o l a t i d a g i
suv — m u s k o v it 
KA12 
(Al2Si3O 10) ( O H , F )2 va shu turkum dagi boshqa m inerallarda 
uchraydi va ularning tarkibiy qismi bilan juda m ustahkam bogMan­
gan boMadi. Suv ularning tarkibidan 400°C dan yuqori h aroratda 
ajraladi.
Shuningdek, suv to g ‘ jinslarning g ‘ovaklarida, qatlam larida 
qattiq m uzlagan, kristallangan holatida ham uchraydi. Bunday
246

---

suvlar yilning fasllari m obaynida erishi va suyuq holatga o ‘tishi 
yoki doim iy m uz h o latid a qolishi ham m um kin.
Yer o sti suvlarining kelib chiqishi
Yer osti suvlarining kelib chiqishi to ‘g ‘risida q ato r fikr va 
nazariyalar m avjud. U la rd a n eng asosiylari ko n d en satsiy a va 
infiltratsiya nazariyalari hisoblanadi.
Kondesatsiya nazariyasining to ‘ng‘ich nam oyondalaridan biri 
Arestotel (e.a. 
I ll 
asr), nernis gidrogeologi Folger (XIX asrning 
ikkinchi yarimi, 1878-yillar), rus tuproqshunos olimi A.F. Lebedov 
(1907—1919-yillar) va boshqalar hisoblanadi. U larning fikrlarini 
um um lashtirib h am da suv bug‘larining yuqori bosimli hududlarda 
past bosimli hududlarga qarab harakat qilishini, yoz fasli m obaynida 
to g ‘ jin slari va tu p ro q tarkibidagi suv bug‘larin in g bo sim in i, 
atmosferadagi suv bug‘lari bosimiga nisbatan past b o ‘lishini va 
chuqurlik ortishi bilan bosim ning yanada o ‘zgarib borishini hisobga 
olinadigan bo‘lsa va bu harakat davom ida haroratning o ‘zgarishi, 
suv bug‘larining tog‘ jinslari b o ‘shliqlariga kirib borishi, undagi 
havoning suv bu g ‘lari bilan o ‘ta to ‘yinishi hisobiga a w a l suv 
tom chilari, so‘ngra suv oqim i vujudga kelish jarayoni sodir bo'lishini 
ko'ramiz. Bu jarayonni, ya’ni atmosfera bosimi o ‘zgarishi, issiq havo 
oqimi sovuq havo oqim i bilan uchrashishi, havoning suv bug‘lari 
bilan to'yinishi natijasida aw al suv tom chilari, so ‘ngra m a’lum 
hajmdagi m a’lum yo‘nalishdagi Yer osti suv oqimining vujudga kelishi 
kondensasiya nazariyasining asosini tashkil etadi. Suvning bu zaylda 
bo‘lishini ota-bobolarim iz bundan bir necha yuz yillar aw al yaxshi 
b ilish g a n . Suvsiz c h o ‘l h u d u d la rid a q u d u q la r q a z ish , to sh
uyumlaridan piramidalar qurish yo‘li bilan suv to ‘plaganlari,millionlab 
qo‘y, yuz minglab tuyalam i ana shu suv hisobiga boqqanlar. Bunda 
quruq tog‘ jinsi qatlam ida qazilgan quduqning chet devorlarida, 
atmosfera havo bosimining sutka davomida keskin o ‘zgarishi ham da, 
atm osferadagi va jin sd ag i m avjud suv b u g ‘lari b osim in in g va 
haroratning turlicha bo'lishi hisobiga aw al suv tom chilari, keyin bu 
tomchilaming bir-birlari bilan qo'shilishi natijasida suv hosil bo‘lishini 
ular am alda sinovdan o ‘tkazishgan.
247

---

I 
nflltratsiya nazariyasiga asosan Y er sathiga tush ayo tg an 
yog‘inning (yorng‘ir, qor, jala) to g ‘ jinslari g'ovaklari, yoriqlari 
orqali va qatlamlari bo'ylab sizib o 'tib suv o'tkazm aydigan qatlam - 
gacha etib borishi, an n a shu qatlam ning ustki qism ida yig'ilishi 
natijasida hosil bo'ladi. Bu holda paydo b o'lg an yer osti suvi 
infiltratsiya suvi deb ataladi.
Inftltratsiya suvining vujudga kelishi u yoki bu h u d u d g a 
tu sh ad ig an y o g 'in n in g m iq d o riga, to g ' jin slarin in g g 'ovaklik 
darajasiga, Y er sathi tuzilishiga, uning dengiz sathiga nisbatan 
absalut balandligiga bog'liq holda sodir bo'ladi. Shuningdek, bu 
Y er osti suvining paydo bo 'lishida yerning ustki qism ida mavjud 
b o 'lg a n d a ry o , k o 'l, k an a l, suv o m b o rla rid a g i su vlar h a m
qatnashadi. Bu m anbalardan suv sizib o 'tishi jarayonida yer ostki 
qatlam larida butunlay yangi Y er osti suv oqim i vujudga kelishi 
yoki mavjud yer osti suvlari hajm jih atd a n boyishi va uning sathi 
ko'tarilishi yuz berishi m um kindir.
Yer osti suvlarining vujudga kelishida yem ing chuqur qatlam ­
larida yuz beradigan ja ra y o n lar, ju m lad an : m agm a yuqoriga 
ko'tarilishi vaqtida ajraladigan suv bug'larining kondensatsiyalanishi 
va suyulishi, vodorod va kislorod molekulalarining sintez qilinishi, 
minerallar tarkibidagi suvlarning yuqori bosim va haroratda ajralishi 
sabab bo'lishi ham mutaxassislar tom onidan ko'rsatilgan. Bunday 
yo'llar bilan hosil bo'ladigan suvlarni fanda