B. T. Toshmuhamedov

2.2. Magmatik tog‘ jinslari
M agm a to g 1 jinslari, yuqori m antiya (astenosfera) va litosfera 
quyi qismidagi yuqori haroratli silikatli tabiiy eritm a m agm aning 
kristallanishi natijasida hosil boMadi. M agm aning paydo boMish 
sharoitiga qarab turli tarkibdagi magmalar hosil boMadi. M agmaning 
kristallanishi natijasida, ichidagi uch uv chan kom ponentlarning 
bir qismi kam ayadi; buning natijasida m agm aning va un d an hosil 
boMuvchi jinslarning kimyoviy tarkibi turlicha boMadi.
M agm a tog 1 jinslarining m ineral tarkibi va strukturasiga qarab 
sinflarga boMish m um kin.
M a g m a n in g aso siy ta rk ib in i ta sh k il q ilu v ch i kim yoviy 
k om ponentlarga, y a’ni oksidlarga S i0 2, T i 0 2, A120 3, F e ,0 3, FeO, 
M gO , C aO , N 20 , IC
j
O va uchuvchan kom ponentlarga esa H 20 ,
CO.,, SO ,, F, B, Cl kiradi (juda oz m iqdorda oksidlar va boshqa 
elem entlar uchraydi).
M agm aning quyuq va suyuqligi uning kimyoviy tarkibiga ta ’sir 
ko'rsatadi va bu o 'rin d a krem niy oksidi ( S i 0 2) m uhim o 'rin n i
118

---

eg a llay d i. Bu o k sid g a boy m a g m a (n o r d o n ) a n c h a quyuq 
(xam irsim on), kam bag‘allari esa tem ir va magniyga boy boMganlari 
(asos va o ‘ta asos) suyuq boMadilar. S huning u ch u n ham intruziv 
jin slarning orasida n o rd o n tog ' jinslari, effuzivlarning ichida esa 
asos (bazalt) lari ko‘proq boMadi.
Hozirgi vaqtda uchta birlam chi m agm aning borligi aniqlangan: 
g ran it (n o rd o n ), bazalt (asos) va peridodit (oMa asos). Ishqorli 
m agm aning borligi ehtim o ld an uzoqdir.
M ag m a to g ‘ jin sla rin i hosil q ilu v ch i m in e ra lla r g en etik
belgilariga, ikkilam chi va kristallooptik xususiyatiga qarab shaffof 
va noshaffofga boMinadi. Birlam chi m ineral m agm a eritm asidan 
to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri kristallanib ajralib chiq q an , ikkilam chilari esa 
e r itm a n in g toMa k r is ta lla n is h id a n h o s il boM gan b irla m c h i 
m ineralning o ‘zgarishidan yoki eritm ad an ajrab chiqib yoriqlar 
va b o ‘shliqlam ing toMib qolishidan hosil boMadilar.
B irla m c h i m in e ra lla r m u h im va a k s e s s o r ( a ra la s h m a ) 
m inerallarga boMinadi. Birinchisi — rangsiz va rangdorlarga boMi­
nadi. Rangsizlarga kvars, dala shpatlari (ortoklaz, sinidin, mikrok- 
lin, anortoklaz, plagioklazlar), feldshpatoidlar (nefelin, sodalit, 
le y tsit), ra n g d o rla rg a -sly u d a la r (b io tit, m u sk o v it, flag o p it), 
am fibollar, piroksenlar va olivinlar) guruhlari kiradi. Slyudalar 
rangdorlarga oMish m inerallari boMib, ulardan m uskovit rangsizlar 
jum lasidandir.
M agm atik to g 'jin s la ri uch xil xususiyatiga k o 'ra, y a'n i hosil 
boMish sharoitlariga (genezisiga), kim yoviy tarkibiga va m ineral 
tarkibiga qarab sinflarga boMinadi:
a) 
m agm a jin slar hosil boMish sharoitlariga qarab intruziv va 
effuziv boMadilar. Intruziv jin slar Yer qobigMdagi qatlam larga 
m a g m a n in g y o rib kirib q o tish i n a tija s id a h o sil boM adilar. 
C h u q u rlik d a hosil boMishiga q arab, u la r abissal yoki c h u q u r 
(chuqurligi 7 km ), gipabissal — y arim ch u qu r (0,5-5 km ) intruziv 
jin slarg a boM inadilar. C h u q u rlik jin slari h a ro ra tin i asta-sekin 
pasayishi va uchuvchi kom ponentlari saqlangan holida boMadilar. 
B uning natijasida ular toMa kristallanganfva m inerallari bir xil 
katta-kichiklikda boMadi. G ipabissal va to m ir jinslarning kristal­
lanishi ancha tez boMganligidan jinslar mayda va mikrodonali boMadi.
119

---

Effuziv (yoki vulqonli) jin slar yer yuzasida lavaning tezda 
sovushidan hosil b o ia d i. Shuning uchun ham ular to ‘la kristal- 
lanm agan (qism an oynali boMishi) va b a ’zan kristallar butunlay 
boMmaydi, y a’ni faqat vulqon oynasidan tuzilgan boMadi.
Y uqorida ko‘rsatilgan m agm atik jinslar turli sharoitlarda hosil 
boMganligi ularning struktura — tekstura xususiyatlarida ham aks 
etgan boMadi. Effuziv jinslar kaynotipli (o'zgarm agan) va paleotipli 
(o ‘zgargan) boMadilar.
Effuziv jin sla r bilan b ir q atord a piroklast jin sla r (tuflar, 
tuffitlar, va boshqalar) ham keng koMamda tarqalgan boMadi. U lar 
vulqon harakatidagi otilishlar natijasida hosil boMadilar va ularga 
piroklastik strukturalar xos boMadi.
Magma tog* jinslarining kimyoviy tasnifini tuzishda jinslardagi 
k r e m n e z y o m n in g ( S i 0 2) m iq d o r i a s o s q ilib o l i n a d i .
K rem nezyom ning ( S i0 2) m iqdoriga (% hisobida) qarab m agm a 
jin slar quyidagi sinflarga boMinadilar:
N ordon — S i0 2 65 % dan k o ‘p 
0 ‘rta - S i0 2 55-65%
Asos — SiO , 45-55%
OMa asos - S i0 2 45% dan kam.
Bu y erda S i 0 2 d an tu zilg an kvarsdan ta sh q ari silik atli 
m inerallar tarkibidagi krem niy kislotasi ham hisobga olingan.
M agm a har xil chuqurliklarda turlicha kristalianadi. C hunki 
m agm aning kristallanishi bosim ga, haroratga va unga im kon 
beruvchi uchuvchan kom ponentlar, ya’ni m ineralizatorlarning 
b o r-y o ‘qligiga bogMiq. Bosim qancha ko‘p boMsa, m agm a qancha 
sekin sovisa, m ineralizatoriar qancha ko‘p boMsa, m agm a sh u n ­
chalik toMa kristalianadi. Shunday sharoit bu m urakkab jarayon 
uch u n norm al vaqt va norm al m uhit tug ‘diradi. N o rm al sh aro it­
larda m inerallarning doim yaxshi o ‘sgan kristallaridan iborat toMa 
donador, yaxlit kristalli jinslar hosil boMadi. Aksincha haroratning 
tez pasayishi va m agm a bosim ining past boMishi, m ineralizatorlar­
ning m agm adan chiqib ketishi kristallanish jarayonining norm al 
ketishi uchun yoM q o ‘ym aydi. Bunday hollarda vulqon lavalari, 
shishalar kristallanm agan m assalar va boshqa jin slar hosil boMadi. 
Bu xildagi jinslarda biror mineralning ayrim kristallari katta chuqur-
120

---

liklardayoq hosil b o ig a n «kiritm alar» (porfir) k o ‘rinishida ajralib 
turadi.
Jinslarning m inerallik tarkibi m agm aning S i 0 2 ga nechogMiq 
to'yinganligiga bogMiq. Shuning uch un ham nord o n jin slar uch u n
kvars qoMlanma m ineral boMishi kerak, chunki kvars h am m a 
asoslar bilan to ‘yinganidan keyin qolgan so f silikat kislotaning 
kristallangan erkin o rtiq ch a qism i boMib qoladi.
OMa asos va asos jinslarga silikat kislotalari ancha kam boMgan 
m inerallar xarakterlidir. Bunga olivin va m a ’danli m inerallar kiradi. 
Bu jinslarda m etasilikatlardan k o ‘p in c h a avgit, dala shpatlaridan 
asos plagioklazlar uchraydi. O livin va kvars m inerallari o datda 
birga uchram ay di. A garda S i 0 2 o rtiq ch a boMsa, olivin rom b 
piroksenga aylanadi: (M g,F e) 2 S 0 4 + SiO = 2(M gFe) S i 0 3.
M agm a jinslarning kim yoviy tasnifi uch un ularning ishqoriy 
(K, N a) va ishqoriy-yer m etallar (M g,C a) oksidlarining m iqdoriy 
nisbatini bilish m uhim aham iyatga egadir.
Kaliy, natriy ko‘p, m agniy va kalsiy esa kam boMgan jinslar, 
ishqoriy-yer jinslarga kiradi. Y er qobigMda ikkinchi g u a ih jinslari 
k o ‘p uchraydi.
M agm a to g' jin slarin in g kim yoviy tasnifii m agm ada S i 0 2, 
A120 3, FeO , Fe20 3, M gO, T i 0 2, C aO , N a 20 , K20 , H 20 ning 
necha foiz boMishiga bogMiq. Shuning uch un ham m agm a jinslarni 
aniqlam oqchi boMsak yuqoridagi oksidlarning foiz miqdorini kimyo 
laboratoriyalarida aniqlaym iz.
A120 3, C aO , N a 20 , K20 lam ing m olekular m iqdoriga qarab 
m agm a jin slar quyidagicha boMadi:
1. O hak-ishqorli yoki norm al, bunda:
C a 0 + N a 20 + K 20 >A120 3 > N a 20 + K 20 boMadi.
2. Ishqorga oMa to 'y in g an jin slar
K20 + N a 20 > A l20 3 
krem nezyom ga oMa to ‘yingan (n ord on ).
121

---

3. Gilga (A120 3) oMa to ‘yingan
Al20 3> C a 0 + N a 20 + K 20
K rem nezyom ga o ‘ta to ‘y in g an (n o rd o n ) jinslarda kvars 
b o ‘ladi. Ishqorga o ‘ta to ‘yinganlarda kaliyli dala shpatlari-ortoklaz, 
m ikroklin, albit, feldshpatoidlar boMadi; rangdorlardan esa ishqorli 
am fibollar, piroksenlar va boshqalar boMadi.
Shishasimon vulqonitlar o ‘zlarining faqat kimyoviy tarkiblariga 
qarab guruhlarga boMinadi.
M ineral tarkiblariga qarab m agm a to g1 jinslarining sinflarga 
boMinishi ju d a sodda va qulay. C hunki toMa Kristallangan jin slar­
ning m ineral tarkibiga qarab boMinishini aniqlash an ch a qulay. 
Biroq toMa kristallanm agan jin slar uchun ancha qiyinchiliklarga 
du ch kelinadi.
M agm a tog‘ jinslarining m ineral va kimyoviy tarkibi odatda 
b ir-biri bilan cham barchas bogMiq.
Sinflarga boMuvchi m uhim jin s hosil qiluvchi m inerallarga 
kvars, dala shpatlari va feldshpatoidlar kiradi. Shunga ko‘ra m agma 
jin slar kvarsli va kvarssizlarga boMinadi. D ala shpatlariga qarab, 
u lar kaliy shpatli va plagioklazli, shuningdek aralashgan jinslarga 
boMinadi. N ihoyat feldshpatoidli jinslar guruhi ham mavjud.
M agm atik jin sla rn in g m u h im an iq lash kom ponentlariga 
rangdor m inerallar ham kiradi.
M agm atik jinslarning tasnifi granit guruhidanboshlanadi. Bu 
guruh jinslariga kvarsning m ikdori 30—25%, kaliy shpati, nordon 
plagioklazga qaraganda ko‘proq boMib, biotit va shox aldam chi 
5—10% ni tashkil qiladi.
N orm al qatorda granitdan keyin granodiorit guruhi turadi. 
U n da kvarsning m iqdori kam roq (25% gacha), plagioklaz kaliy 
shpatidan ko‘p boMib, rangdor m inerallar 15-20% ni (andezit) 
tashkil qiladi. D iorit guruhida kvars uchram aydi. Dioritdan so ‘ng 
gabbro guruhi turadi. Bu guruhda asos plagioklaz bilan piroksen- 
ning m iqdori deyarli tengdir. N orm al q ato r peridotit guruhi bilan 
tam om boMadi. Bu guruhdagi jinslar dala shpatisiz boMib faqatgina
122

---