B. T. Toshmuhamedov

Piroklast jinslar
Piroklast (qaynoq b o ‘lak) jin slar m agm atik va c h o ‘kindi to g ‘ 
jinslari oralig‘ida b o ‘lib, tarkibida m agm atik va c h o ‘kindi m aterial- 
lar uchraydi.
Piroklast jinslarni hosil qiluvchi m ineral vulqondan atm osfera- 
ga otilib chiquvchi lavadir. Bu davrda lava turli katta-kichiklikdagi 
quyidagi m ayda b o ‘laklarga b o 'lin ib ketadi. Bular quyidagilardan 
iboratdir:
— vulqon bom balari 30 m m dan katta;
— lapillar (toshlar) 3 m m — 30 m m gacha;
— vulqon qum lari — 0,1 dan 3 m m gacha;
— vulqon ko'llari — 0,1 m m dan kam.
A tm osferaga otilib chiq qan lava vulqon-shishasi kabi yoki 
porfirli jins b o ‘laklari kabi qotib qoladi.
K atta b o 'la k la r v ulqonga yaqin yerga tu sh ad i va vulqon 
brekchiyasini va bombasini hosil qiladi. Vulqon qumlari va ko‘llarini 
esa shamol uzoq masofaga olib ketadi va vulqon tuflarni hosil qiladi.
M agmatik to g ‘ jinslarining mineral tarkibi
M agm atik tog1 jinslarini ta ’riflashda ularning m ineral tarkibini 
aniqlash birinchi darajali aham iyatga egadir. Buning u ch u n shuni 
nazarda tutish kerakki, bir xil minerallar m agm aning qotishi vaqtida 
hosil bo'lsa, boshqalari esa keyinchalik, tayyor jins ichida hosil 
b o ‘lad i. S h u n g a k o 'r a jin s la r n i ta sh k il qilg an m in e ra lla rn i 
(birlam chi-singenetik) va ikkilam chi (ya’ni epigenetik) m inerallar 
deb yuritiladi.
M agm a to g‘ jinslarni tashkil qilgan birlam chi m inerallarga 
tem ir va magneziyli m inerallar, kaliyli dala shpatlari, plagioklazlar,
133

---

nefelin, kvars va boshqalar kiradi. Ikkilam chi m inerallar keng 
tarqalgan avtom etam orflashgan jarayonlar natijasida hosil b o ‘ladi. 
U lar quyidagilardan iboratdir:
K a o lin lan ish — kaliyli dala s h p a tla ri h iso b ig a jin s n in g
alum silikatlardan kaolinitning hosil boMishi. Bunday vaqtlarda 
k o ‘p in c h a kaolinlashgan jin sn in g ayrim jo y larid a kaliyli dala 
shpatining donachalarini yoki zich yuzalarda ularning qoldiq 
(relikt) strukturasini uchratish m um kin.
Seritsitlanish — jinsning plagioklazlar hisobi ga seritsit (juda 
m ayda muskovit) bilan alm ashinishi.
Epidotlanish — jinsdagi asos plagioklazlar hisobiga epidotning 
hosil boMishi,
X loritlanish — m agm a jinslardagi b a ’zi bir xil m inerallarning 
va vulqon shishasining xlorit bilan alm ashinishi.
Serpentinlanish — oiivinning serpentinga aylanishi. Bu asos 
va oMa asos jinslar uch un xosdir. B uning natijasida oMa asos 
jinslar serpentinitlarga aylanib qoladi. Bu jarayonlarni o ‘rganish 
katta aham iyatga ega. C hunki jins hosil boMgandan so‘ng u qanday 
sharoitda boMganini ko‘rsatib beradi.
M agm atik jin slarn in g ichidagi yot jin sla r ksenolitlar deb 
ataladi. U lar ko‘pincha m agma o ‘chogMning yuqori qism ini, y a’rri 
«tom ini o ‘pirilishi» natijasida hosil boMadi. D em ak, ksenolitlar 
bir talay cho‘kindi va boshqa jinslarning magm a ichidagi boMaklari 
boMib, ular b a ’zan m agm aning tarkibini ham o'zgartirib yuboradi. 
Ksenolitlarni aniqlash an ch a osondir. C hunki ularning rangi, 
ayniqsa strukturasi va m ineral tarkibi butunlay boshqacha boMadi. 
Ksenolitlar har xil kattalikda boMadi.
Intruziv m agm atik jin slarn in g m ineral tarkibini aniqlash 
uchun quyidagi jadvaldan foydalanish m aqsadga m uvofiqdir.
P lyus is h o ra s i m in e r a ln in g b o r lig in i, m in u s is h o ra s i 
m ineralning y o ‘qligini, ikki xil ishora (yo) m ineralning odatda 
boM ishligini, lekin boMmasligi h am m u m k in lig in i; (yo) esa 
aksincha, odatda boMmay, lekin boMishi m um kinligini k o ‘rsatadi.
K atta chuqurlikda hosil boMgan intruziv to g ‘ jin slarinin g
m ineral tarkibini turli chizm a va jadvallar yordam ida aniqlash 
m um kin.
134

---

Yer qobig‘ida to g ‘ jinslari gorizontal va qiya (m onoklinal) 
h o la td a hosil b o ‘ladi. T ashqi va ichki k u c h la r t a ’sirida u lar 
deform atsiyaga uchraydilar. T og ‘ jinslarining hajm i va shaklining 
o ‘zgarishi