B. T. Toshmuhamedov

Ritmostratigraflk (siklostratigrafik) usul. 
Tektonik harakatlarni 
keng maydonlarda bir vaqtda sodir boMish g'oyasi bu usulning 
ham asosiga qo‘yilgan. C ho‘kindi jinslar tarkibida o ‘z aksini topuvchi 
tebranma tektonik harakatlaming siklliyligi (davriyligi) e ’tiboiga 
olinadi. V .I.Popovta’rifi bo‘yicha cho‘kindi yotqiziqlari ritmostra- 
tigrafiyasi stratigrafiyaning boMimi hisoblanadi. C ho’kindi qatlamlar 
va formatsiyalaming to‘planishi borasida hosil boMgan ritmlilik tahlil 
qilinadi. Masalan, quyida bitta sikl bayon qilinadi. Aytaylik, quruq- 
likni suv bosadi. Sikl qirg‘oqoldi sayoz dengiz yotqiziqlari to‘planishi
103

---

bilan boshlanadi, so ‘ng transgressiya maksimumga yetganda 
chuqursuv yotqiziklari to ‘plana boshlaydi va nihoyat suv chekinib 
regressiya sodir boMganda yana sayoz dengiz cho‘kindilari to ‘planishi 
bilan sikl tamom bo‘ladi.
Bir sikl yotqiziqlari ikkinchisidan nomoslik yoki kontinental 
yotqiziqlar bilan ajralib turadi. Bu usul ritmostratigrafiya yoki 
siklostratigrafiya nomini olgan va u ayniqsa ko‘mirli va neft-gazli 
havzalar geologiyasini o ‘rganishda ko‘proq qo‘llaniladi. Amalda 
esa boshqa usullar bilan birgalikda olib boriladi.
Geokimyoviy usul 
yotqiziqlarni ajratish va taqqoslash kimyoviy 
elementlaming Yer po'stida tarqalishi va migratsiyasini o‘rganishga 
asoslanadi. Ayrim kimyoviy elem entlam ing konsentratsiyasini 
aniqlash hamda ular miqdorini keskin o ‘zgargan (kamaygan yoki 
ko'paygan) chegaralariga diqqat bilan e ’tibor beriladi. Element- 
larning Yer p o ‘stida migratsiyasi, tarqalishi va konsentratsiyasi 
haqidagi m a’lumotlar V.M.Goldshmidt, V.I.Vernadskiy, A.E.Fers- 
man, N.A.Saukov, A.I.Perelman va boshqa olimlar tom onidan 
yaxshi yoritilgan.
Agar elementlami migratsiya qobiliyatlari bo‘yicha bir qatorga 
joylashtirsak, bir xil fizik-kimyoviy sharoitlarda har qaysi element 
shuqatorda m a’lum b irq a t’iyjoyni egallaydi (N.M.Straxov, 1962). 
Tashqi fizik-kim yoviy sharoitlarni o'zgarishi o ‘z navbatida 
geokimyoviy harakatchanlik qatorni qayta quradi. Shu boisdan 
N.M.Straxov m a’lum bir geologik jismdagi (qatlam) elementlaming 
geokimyoviy qatori shu jism (qatlam)ni hosil boMish sharoitlarini 
o ‘zida aks ettiradi deydi. Geokimyoviy tadqiqotlar asosida hosil 
bo‘lish sharoitlari bo‘yicha har xil boMgan yotqiziqlarni kesimda 
ajratish imkoniyaga tug‘iladi va ularni lateral yo‘nalishda kuzatish 
mumkin. Kesim yotqiziqlarini taqqoslaganda jinslarning elementar 
tarkibi, oksidlar, izotoplardan foydalanish mumkin.
Geokimyoviy usul organik qoldiqlari kam boMgan, tashqi 
ko‘rinishi bir jinsli cho‘kindi qatlamlarni ajratish va taqqoslashda 
samarali natajalar beradi. Bunday ch o ‘kindi qatlamlarga sulfat- 
karbonatli, kremniyli, vulqonogen-kremniyli ayrim boMakli chaqiq 
dengiz yotqiziqlari kiradi.
104

---