B. T. Toshmuhamedov

1.4. Yerning shakli va hajmi
46

---

(quruqlik 39%), Janubiy yarim shari — okeanlardan (quruqlik 
atigi 19%) iborat. G ‘arbiy yarim sham ing ko‘p qismi suv, Sharqiy 
yarim sham ing ko‘p qismi esa quruqlikdir.
Yerning eng baland nuqtasi bilan eng past nuqtasi orasidagi 
farq qariyb 2 km ga yetadi, dunyodagi eng baland Jomolungm a 
cho'qqisi (Him olay tog larid a) 8848 m bo‘lsa, eng chuqur suv 
osti botig‘i (Tinch okeanida) 11022 m dir.
Yer gravitatsion (tortish), m agnit va elektr maydonlariga ega. 
Yerning gravitatsion kuchi Oy va sun’iy yo‘ldoshlarni Yer usti 
relyeflning ko‘p xususiyatlari, daryolar oqim i, muzliklar siljishi 
va boshqa jarayonlar ham gravitatsion m aydon oqibatidir.
M agnit m aydoni Yer yadrosidagi m oddaning m urakkab 
harakatidan kelib chiqadi. Yerning elektr maydoni ham magnit 
m a y d o n i b ila n c h a m b a r c h a s b o g ‘liq . A tm o s fe ra va 
magnitosferalarda birlamchi kosmik faktorlar katta o ‘zgarishga 
uchraydi. Kosmik nurlar, Quyosh shamoli, Quyoshning rentgen, 
ultrabinafsha, optik va radio nurlari yutiladi va boshqa o ‘zgarish- 
larga uchraydi, bu esa Yer yuzasidagi jarayonlar uchun muhim 
ahamiyatga ega. Magnitosfera va xususan, atmosfera elektromagnit 
va korpuskul radiatsiyaning ko‘p qismini tutib qolib, uning halokati 
ta ’siridan tirik organizmlarni saqlaydi.
Yer Quyoshdan 1,7-10 17 j/sek miqdorida nur energiyasi oladi, 
lekin uning atigi 50% igina Yer yuzasigacha yetib keladi va Yer 
yuzasidagi ko‘pchilik jarayonlarning energiya manbayi b o ‘lib 
xizmat qiladi.
Yer yuzasi, gidrosfera, shuningdek, atmosfera va Yer po'sti- 
ning Yer yuzasiga yaqin qatlamlari geografik qobiq yoki lanshaft 
qobig‘i degan umumiy nom bilan ataladi. Hayot geografik qobiqda 
paydo bo ‘lgan. Tirik modda geologik kuch ham bo ‘lib, geografik 
qobiqni tubdan o ‘zgartirib yuborgan. Hayot va biogen mahsulotlar 
tarqalgan sfera