B. T. Toshmuhamedov

Sirli Pluton
Leveryening muvaffaqiyatidan ilhomlangan ingliz astronomi 
Forbs 1880-yildayoq, N eptundan uzoqda ham Quyosh oilasining 
a ’zolaridan bo‘lishini gum on qilib, uning o'rnini hisoblashga 
kirishdi. Murakkab hisoblashlar natijasida astronom nom a’lum 
sayyoraning o ‘rni tarozi yulduzlar turkum ida yotishini aniqladi. 
Forbs bir necha tunlarni uyqusiz o ‘tkazdi, osmonning bu sohasini 
rasmga oldi va tunda lupa bilan fotoplastinkalardan, tashqi 
planetaning «avtog‘rafi» ni tinim bilmay izladi. Biroq barcha 
urinishlar foydasiz bo‘lib chiqdi. N eptun ortidagi planeta ko'zga 
ilinmadi. U bilan bir vaqtda bu ishga «bel bog‘lagan» boshqa bir 
astronom Toddning urinishlari ham natijasiz bo'lib chiqdi.
Nihoyat, bir necha yillik hisoblashlar natijasida olim nom a’lum 
sayyoraning aniq o ‘rnini topdi. Biroq olingan fotoplastinkalarda 
planeta Lovellga ham nasib qilmagan ekan, u 1930-yili vafot etdi. 
Xuddi shu yili 13-m artda Lovell observatoriyasining yosh 
astronomi K. Tom bo fotoplastinkada transN eptunni ko'rdi va
36

---

Lovellni hisoblagan o ‘rnining n aq ad ar katta aniqlikka ega 
ekanligiga ishonch hosil qildi. Afsus qiladigan joyi shunda ediki, 
Lovell vafot etgach, u olgan fotografiyalarni tekshirilganda, 
ularning bir nechtasida Plutonni qayd qilganligi m a’lum b o id i. 
Aftidan, Lovell planeta ravshan ko ‘rinishi kerak degan gum on 
bilan Pluton ko‘z ilg‘aydigan eng xira yulduzlardan ham ming 
m arta xira ravshanlikka ega. U ning orbitasi juda cho‘zinchoq 
ellips shaklida b o ‘lib, perigeliyni (Quyoshga eng yaqin kelganda) 
Quyoshga N eptundan ham yaqinroq keladi, afeliyida (orbitasining 
Quyoshdan uzoqdagi nuqtasida) N ep tu n orbitasidan salkam 
milliard kilom etr nariga ketadi. Quyoshdan o ‘rtacha uzoqligi esa 
5,9 milliard kilometrni (39,5 astronom ikbirlik) tashkil etadi. Agar 
bunday katta m asofadan turib Quyoshga nazar tashlansa, u 
kichkina yorituvchi nuqtaga aylanib, planeta sirtini, Yer sirtiga 
nisbatan 1600 m arta kam yoritishi hisoblashlardan aniq keladi. 
H arorati — 220°C atrofida, bu sayyoraning fizik tabiati ham shu 
tufayli yaxshi o'rganilm agan.
Plutonning diam etri aniq o ‘lcham i olinganicha yo‘q, hisob­
lashlar u 3700 kilometrdan katta emasligini ko‘rsatadi. Uning 
ravshanligi 6,4 kunlik davri bilan qarab turadi va bu vaqt, plane­
taning aylanish davriga taxm in qilinadi.
Pluton atrofida topilgan yo‘ldosh xaron, sayyoradan 18 — 20 
ming kilometr uzoqda turib, uning atrofida 6,4 kunda aylanib 
chiqadi. Olimlar uning diam etrini 1200 kilometrdan kam emas 
deb baholashdi.
Hozirgi vaqtda olingan m a ’lum otlar va Quyosh sistemasi 
tuzilishi haqidagi yangi fikrlar sayyoralam ing sonini 1 taga 
kamaytirishni taklif etdi. Bundan kelib chiqib Plutonni asteroid 
deb hisoblash lozim.