|
10-200
toshlar
toshlar
200 katta
Jinslarning yum aloq bo'lishi siniq jinslar yem irilgan joyida
to 'p la n a d ig a n yeriga q adar kelguncha uzoq vaqt ichid a k o 'p
m asofani bosib o'tganligini ko'rsatadi. Jinslarning yum aloqlanm ay
qo lganligi esa ak sin c h a u n c h a uzoq b o 'lm a g a n m a so fad a n
keltirilganligidan darak beradi. Sem ent va toshning tarkibi qanday
bo'lish id an q a t’y nazar, sem ent bilan birikkan, yum aloqlangan
siniq dag'al toshlarning ham m asini konglom eratlar, yum aloqlan
m agan b o 'lak lard an iborat bo 'lib , sem entlangan jin slarn i esa
brekchiyalar deyiladi.
K o n g lo m e ratlar faq atg in a c h o 'k in d i to g ' jin sig a xosdir,
brekchiyalar esa har xil sharoitda hosil bo'ladi. K onglom eratlar
kabi bir xil sem ent bilan sem entlangan brekchiyalar ch o 'k in d i
jinslarga kiradi. H ar xil kattalikdagi o 'tk ir qirrali bo'laklarining
tarkibi sem entning tarkibi bilan bir xil bo'lgan brekchiyalar surilish
jarayonlari natijasida hosil bo'ladi. Bundan tashqari tektonika
brekchiyalari ham bor. Ulardagi har turli siniq bo'laklari, jinsning
turli qism ida tarkibi h ar xil bo'lgan sem ent bilan yopishgan bo'ladi.
Jins bo'laklarida esa bosim izi saqlanib qolgan bo'lib, darzlar k o'ri-
nadi. Jins bo'laklarida ham , sem entda ham siljish tekisligi (oyna),
y a’ni uzunasiga ketgan ch u q ur ariqchalar bilan qoplangan silliq
yuzalar uchraydi.
T e k to n ik a b re k c h iy a la r te k to n ik h a r a k a tla r n a tija s id a
304
jinslarning yemirilishi va bir qatlam ning ikkinchisi ustidan surilishi
jaray o nidan hosil boMadi. Shuning u ch u n ham bu brekchiyalarni
c h o 'k in d i jin sla r q ato rig a k iritm ay , te k to n ik a, uziluv chan lik
harakatlari t a ’sirida paydo boMgan jin slar deb qarash kerak.
Psefitlarni tasvirlashda boM aklarning tarkibini, rangini va
kattaligini, qanchalik yum aloqligini, sem entning tarkibini, rangini
ham da jinsdagi boMaklar bilan sem ent o'rtasidagi nisbatni ko'rsatish
kerak. K onglom eratni tasvirlashga m isol: shag'al konglom erat
kulrang ohaktosh, pushti fanitdan, qora krem niydan hosil boMgan
yum aloq shakldagi m ayda tosh, o 'rta c h a donador, q o 'n g 'ir temirli
qum toshdan iborat boMgan, sem enti zich joylashgan, shagal bilan
mayda tosh o'rtasidagi bo'shliqlarni to'ld irg an.
Q um va q u m to sh la r (p sam m itlar). P sam m itla r g uru higa
strukturasiga qarab kattaligi 0,1 m m gacha boMgan jinslar kiradi.
Bu jin slar zichlanganligiga va sem entlanganligiga qarab ikkita
katta guruhga a) b o 'sh o q (chochiq) — qum larga va b) sem en tlan
gan jin slar — qum tosh (peschanik)larga boMinadi.
Q um va q um toshlar donachalarining katta-kichikligiga qarab
quyidagi kichik gruppalarga boMinadi: a) 2 m m dan 1 m m gacha
boMgan (sh ag 'alg a yaqin) dag 'al don ali qum va qu m to shlar;
b) 1 m m d an 0,5 m m g ac h a boMgan y irik d o n ali qum va
qum toshlar; d) 0,5 mm dan 0,25 m m gacha boMgan o 'rta donali
qum va qum toshlar; e) 0,25 mm d an 0,1 m m gacha boMgan
mayda donali qum va qum toshlar.
P sam m itlarni tasvirlashda xuddi psefitlardek do nalarin ing
katta-kichikligini va yum aloqligini, m ineral tarkibi va rangini
ta ’riflash kerak boMadi.
Psam m itlar, asosan bir m ineraldan tuzilgan boMishi m um kin.
M asala n , kv arsd an , b u n d a y h o lla rd a u n i kvarsli q u m yoki
q u m to sh lar deyiladi. B undaylarni olig o m ik t p sa m m itla r deb
yuritiladi. H ar xil m ineral bo'laklaridan iborat boMgan (kvars, dala
shpati, slyuda, glaukonit bo'laklari) polim ikt psam m itlar deyiladi.
P sam m itlarni tasvirlashda yuqorida ko'rsatilgan belgilardan
tashqari ularning sem ent va do n ach alari orasida uchraydigan
o h a k n in g b o r-y o 'q lig in i, 5-10% x lo rid k islo tasi y o rd a m id a
aniqlashga e ’tibor berish kerak. Jinslarda oz m iqdorda ohak bo'lsa
305
ham xlorid kislotasining birtom chisidan qaynash hodisasi ko'riladi.
Reaktsiya natija berm asa jin sd a ohak y o ‘q deb hisoblanadi.
Sem entlashgan jinslarda tsem entining tarkibi bilan xususiya-
tini, m ahkam lik darajasini, zichligi va g ‘ovakligini bir xil boMishini
yoki har xilligini va boshqa belgilarini albatta ko'rsatish kerak.
Psam m it jinsni m ikroskopik (k o ‘z bilan) y o ‘l bilan tasvirlashga
misol keltiramiz. Oldim izda ancha zich, yashil-kulrang jins b o ‘lagi
turibdi. Bu jins qirralari silliqlangan 0,3-0,5 m m kattalikdagi kvarts
donalaridan iborat. Jinsda kvarsdan tashqari 0,3 m m kattalikdagi
glaukonit donalari ham k o ‘p. Shu d onalar jinsga yashil tus beradi.
N C I kislotasi ta ’sir qilganda jins kuchsiz qaynay boshlaydi. Bu
esa jinsning sem entida bir oz ohak q o ‘shilgan yashil-kulrang,
o ‘rtacha d on ad o r polim ikt (kvars, glaukonit) q u m -to sh ekanligini
k o ‘rsatadi. Psam m itlar donalarning nisbiy kattaligiga qarab teng
donali (saralangan) va h ar xil donali (saralanm agan) turlarga
b o ‘linadi.
M ineral tarkibiga k o ‘ra, p sam m itlar quyidagi guruhlarga
boMinadi: 1. Kvarsli qum lar va qum toshlar, asosiy k o m p o n en t-
kvars; aralashm a shaklida dala shpatlari, slyuda, glaukonit va
boshqalar uchraydi. sem enti h ar xil: krem niyli, gilli, glaukonit va
boshqalar uchraydi. Bu qum toshlar sem entiga qarab krem niyli,
tem irli va hokazo boMadi. 2. M agnetitli va granatli qum lar kam
u ch raydi, tarkibida m inerallarning nom i ko‘rsatilgan d o n alar
k o'pro q boMadi. 3. G laukonitli qum va q u m toshlar G laukonit
jinsning 20-40% ni va un d an ko‘progMni tashkil qiladi. Boshqa
k om ponentlardan kvars (60-80% ) va slyuda ko‘proq uchraydi.
G laukonitning m iqdoriga va uning rangining ravshanligiga qarab
qum to ‘q yoki ochyashil boMadi. Q um nuraganida esa glaukonit
parchalanib, q o ‘n g ir-qoram tir rangdagi tem irli qum ga aylanadi.
4. Temirli qum va qum toshlar. Q um kvartsdan iboratdir. Kvars
donalari q o ‘ngMr tem ir qobigM bilan o ‘ralgandir; qum toshlar esa
shu tem irli m inerallar bilan tsem entlangan. Rangi o c h q o ‘ngirdan
qizgMsh zarg‘aldoq ranggacha boMadi.
5. Arkoz qum va qum toshlar. Asosiy kom ponentlari granit
va gneyslaming fizik yemirilishidan hosil boMgan kvarts, dala shpati
va oz m iqdorda rangdor m inerallardan (rogovaya obm anka, biotit
306
va piroksen) iboratdir. Sem entining tarkibi ju d a m ayda yuqoridagi
m inerallar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
