jinslarning yemirilishi va bir qatlam ning ikkinchisi ustidan surilishi
jaray o nidan hosil boMadi. Shuning u ch u n ham bu brekchiyalarni
c h o 'k in d i jin sla r q ato rig a k iritm ay , te k to n ik a, uziluv chan lik
harakatlari t a ’sirida paydo boMgan jin slar deb qarash kerak.
Psefitlarni tasvirlashda
boM aklarning tarkibini, rangini va
kattaligini, qanchalik yum aloqligini, sem entning tarkibini, rangini
ham da jinsdagi boMaklar bilan sem ent o'rtasidagi nisbatni ko'rsatish
kerak. K onglom eratni tasvirlashga m isol: shag'al konglom erat
kulrang ohaktosh, pushti fanitdan, qora krem niydan hosil boMgan
yum aloq shakldagi m ayda tosh, o 'rta c h a donador, q o 'n g 'ir temirli
qum toshdan
iborat boMgan, sem enti zich joylashgan, shagal bilan
mayda tosh o'rtasidagi bo'shliqlarni to'ld irg an.
Q um va q u m to sh la r (p sam m itlar). P sam m itla r g uru higa
strukturasiga qarab kattaligi 0,1 m m gacha boMgan jinslar kiradi.
Bu jin slar zichlanganligiga va sem entlanganligiga qarab ikkita
katta guruhga a) b o 'sh o q (chochiq) — qum larga va b) sem en tlan
gan jin slar — qum tosh (peschanik)larga boMinadi.
Q um va q um toshlar donachalarining katta-kichikligiga qarab
quyidagi kichik gruppalarga boMinadi: a) 2 m m dan 1 m m gacha
boMgan (sh ag 'alg a yaqin) dag 'al don ali qum va qu m to shlar;
b) 1 m m d an 0,5 m m g ac h a boMgan
y irik d o n ali qum va
qum toshlar; d) 0,5 mm dan 0,25 m m gacha boMgan o 'rta donali
qum va qum toshlar; e) 0,25 mm d an 0,1 m m gacha boMgan
mayda donali qum va qum toshlar.
P sam m itlarni tasvirlashda xuddi psefitlardek do nalarin ing
katta-kichikligini va yum aloqligini, m ineral tarkibi va rangini
ta ’riflash kerak boMadi.
Psam m itlar, asosan bir m ineraldan tuzilgan boMishi m um kin.
M asala n , kv arsd an , b u n d a y h o lla rd a
u n i kvarsli q u m yoki
q u m to sh lar deyiladi. B undaylarni olig o m ik t p sa m m itla r deb
yuritiladi. H ar xil m ineral bo'laklaridan iborat boMgan (kvars, dala
shpati, slyuda, glaukonit bo'laklari) polim ikt psam m itlar deyiladi.
P sam m itlarni tasvirlashda yuqorida ko'rsatilgan belgilardan
tashqari ularning sem ent va do n ach alari orasida uchraydigan
o h a k n in g b o r-y o 'q lig in i, 5-10% x lo rid k islo tasi y o rd a m id a
aniqlashga e ’tibor berish kerak. Jinslarda oz m iqdorda ohak bo'lsa
305
ham xlorid kislotasining birtom chisidan qaynash hodisasi ko'riladi.
Reaktsiya natija berm asa jin sd a ohak y o ‘q deb hisoblanadi.
Sem entlashgan jinslarda tsem entining tarkibi bilan xususiya-
tini, m ahkam lik darajasini, zichligi va g ‘ovakligini bir xil boMishini
yoki har xilligini va boshqa belgilarini albatta ko'rsatish kerak.
Psam m it jinsni m ikroskopik (k o ‘z bilan) y o ‘l
bilan tasvirlashga
misol keltiramiz. Oldim izda ancha zich, yashil-kulrang jins b o ‘lagi
turibdi. Bu jins qirralari silliqlangan 0,3-0,5 m m kattalikdagi kvarts
donalaridan iborat. Jinsda kvarsdan tashqari 0,3 m m kattalikdagi
glaukonit donalari ham k o ‘p. Shu d onalar jinsga yashil tus beradi.
N C I kislotasi ta ’sir qilganda jins kuchsiz qaynay boshlaydi. Bu
esa jinsning sem entida bir oz ohak q o ‘shilgan yashil-kulrang,
o ‘rtacha d on ad o r polim ikt (kvars, glaukonit) q u m -to sh ekanligini
k o ‘rsatadi. Psam m itlar donalarning nisbiy kattaligiga qarab teng
donali (saralangan) va h ar xil donali (saralanm agan) turlarga
b o ‘linadi.
M ineral tarkibiga k o ‘ra, p sam m itlar
quyidagi guruhlarga
boMinadi: 1. Kvarsli qum lar va qum toshlar, asosiy k o m p o n en t-
kvars; aralashm a shaklida dala shpatlari, slyuda, glaukonit va
boshqalar uchraydi. sem enti h ar xil: krem niyli, gilli, glaukonit va
boshqalar uchraydi. Bu qum toshlar sem entiga qarab krem niyli,
tem irli va hokazo boMadi. 2. M agnetitli
va granatli qum lar kam
u ch raydi, tarkibida m inerallarning nom i ko‘rsatilgan d o n alar
k o'pro q boMadi. 3. G laukonitli qum va q u m toshlar G laukonit
jinsning 20-40% ni va un d an ko‘progMni tashkil qiladi. Boshqa
k om ponentlardan kvars (60-80% ) va slyuda ko‘proq uchraydi.
G laukonitning m iqdoriga va uning rangining ravshanligiga qarab
qum to ‘q yoki ochyashil boMadi. Q um nuraganida esa glaukonit
parchalanib, q o ‘n g ir-qoram tir rangdagi tem irli qum ga aylanadi.
4. Temirli qum va qum toshlar. Q um kvartsdan iboratdir. Kvars
donalari q o ‘ngMr tem ir qobigM bilan o ‘ralgandir; qum toshlar esa
shu tem irli m inerallar bilan tsem entlangan. Rangi o c h q o ‘ngirdan
qizgMsh zarg‘aldoq ranggacha boMadi.
5. Arkoz qum va qum toshlar. Asosiy
kom ponentlari granit
va gneyslaming fizik yemirilishidan hosil boMgan kvarts, dala shpati
va oz m iqdorda rangdor m inerallardan (rogovaya obm anka, biotit
306
va piroksen) iboratdir. Sem entining tarkibi ju d a m ayda yuqoridagi
m inerallar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
