Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Геокимёвий усул ётқизиқларни ажратиш ва таққослаш кимёвий элементларнинг Ер пўстида тарқалиши ва миграциясини ўрганишга асосланади. Айрим кимёвий элементларнинг концентрациясини аниқлаш ҳамда улар миқдорини кескин ўзгарган (камайган ёки кўпайган) чегараларига диққат билан эътибор берилади. Элементларнинг Ер пўстида миграцияси, тарқалиши ва концентрацияси ҳақидаги маълумотлар В.М.Гольдшмидт, В.И.Вернадский, А.Е.Ферсман, Н.А.Сауков, А.И.Перельман ва бошқа олимлар томонидан яхши ёритилган.
Агар элементларни миграция қобилиятлари бўйича бир қаторга жойлаштирсак, бир хил физик-кимёвий шароитларда ҳар қайси элемент шу қаторда маълум бир қатьий жойни эгаллайди (Н.М.Страхов, 1962). Ташқи физик-кимёвий шароитларни ўзгариши ўз навбатида геокимёвий ҳаракатчанлик қаторни қайта қуради. Шу боисдан Н.М.Страхов маълум бир геологик жисмдаги (қатлам) элементларнинг геокимёвий қатори шу жисм (қатлам)ни ҳосил бўлиш шароитларини ўзида акс эттиради дейди. Геокимёвий тадқиқотлар асосида ҳосил бўлиш шароитлари бўйича ҳар хил бўлган ётқизиқларни кесимда ажратиш имконияга туғилади ва уларни латерал йўналишда кузатиш мумкин. Кесим ётқизиқларини таққослаганда жинсларнинг элементар таркиби, оксидлар, изотоплардан фойдаланиш мумкин.
Геокимёвий усул органик қолдиқлари кам бўлган, ташқи кўриниши бир жинсли чўкинди қатламларни ажратиш ва таққослашда самарали натажалар беради. Бундай чўкинди қатламларга сулфат-карбонатли, кремнийли, вулқоноген-кремнийли айрим бўлакли чақиқ денгиз ётқизиқлари киради.
Геофизик усуллар. Тоғ жинсларининг нисбий ёшини аниқлашда геофизик усуллардан ҳам кенг фойдаланилади. Бу усул кесимларда бир хил физик хусусиятли қатлам ва пачкаларни ажратиш ва уларни қўшни кесимдага қатлам ва пачкалар физик хусусиятлари билан таққослашга асосланган. Бир хил физик хусусиятли қатлам ва пачкалар бир ёшда деб қабул қилнада.
Геофизик ишлар Ер юзасида ва бурғу қудуқларида олиб борилиши мумкин; охиргиси бурғи қудуғи каротажи дейилади ва Ернинг чуқур қатламлари ўрганилади. Геофизик тадқиқотларда, асосан электр ва гамма каротажи, сейсмик ва палеонтологик усуллари кенг қўлланилада.
Электр каротажда тоғ жинсларининг солиштирма қаршилиги ва ғоваклиги, гамма каротажда эса табиий радиоактивлига ўлчанади; охиргисини ядро усули ҳам дейилади. Ўлчашлар натижасида кесим каротажи (диаграммалари) тузилиб, қатлам ва пачкалар ажратилади, бир ёшдагилари таққосланиб аниқланади.
Сейсмостратиграфияда эса қайишқоқ тўлқинларнинг Ер пўстида тарақалиши асос қилиб олинган. Қайшқоқ тўлқинлар суньий портлатишлар орқали вужудга келтирилади. Литологик таркиби ҳар хил бўлган қатламларда тўлқинлар тарқалиш тезлиги турлича.
Кейинги вақтларда стратиграфияда палеомагнит усули ишончли натижалар бермоқда. Бу усул қатламлардаги жинслар-нинг қолдиқ магнитланганлик белгисини аниқлашга асосланган. Маълумки, ҳар ярим миллиондан ўнлаб млн. йиллар мобайнида Ернинг магнит майдони ўзгариб туради. Бу ўзгариш Ер тарихида дастлабки магнитланганлик вектори 180° га бўладиган инверсиясидан иборат.