Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Сирли Плутон

Леверьенинг муваффақиятидан илхомланган инглиз астрономи Форбс 1880 йилдаёқ, Нептундан узоқда ҳам Қуёш оиласининг аъзоларидан бўлишини гумон қилиб, унинг ўрнини ҳисоблашга киришди. Мураккаб ҳисоблашлар натижасида астроном номаълум сайёранинг ўрни тарози юлдузлар туркумида ётишини аниқлади. Форбс бир неча тунларни уйқусиз ўтказди, осмоннинг бу сохасини расмга олди ва тунда лупа билан фотопластинкалардан, ташқи планетанинг “автоғрафи” ни тиним билмай излади. Бироқ барча уринишлар фойдасиз бўлиб чиқди. Нептун ортидаги планета кўзга илинмади. У билан бир вақтда бу ишга “бел боғлаган” бошқа бир астроном Тодднинг уринишлари ҳам натижасиз бўлиб чиқди.

Ниҳоят, бир неча йиллик ҳисоблашлар натижасида олим номаълум сайёранинг аниқ ўрнини топди. Бироқ олинган фотопластинкаларда планета Ловеллга ҳам насиб қилмаган экан, у 1930 йили вафот этди. Худди шу йили 13 мартда Ловелл обсерваториясининг ёш астрономи К. Томбо фотопластинкада, трансНептунни кўрди ва Ловеллни ҳисоблаган ўрнининг нақадар катта аниқликка эга эканлигига ишонч ҳосил қилди. Афсус қиладиган жойи шунда эдики, Ловелл вафот этгач, у олган фотоғрафияларни текширилганда, уларнинг бир нечтасида Плутонни қайд қилганлиги маълум бўлди. Афтидан, Ловелл планета равшан кўриниши керак деган гумон билан Плутон кўз илғайдиган энг хира юлдузлардан ҳам минг марта хира равшанликка эга. Унинг орбитаси жуда чўзинчоқ эллипс шаклида бўлиб, перигелийни (Қуёшга энг яқин келганда) Қуёшга Нептундан ҳам яқинроқ келади, афелийида (орбитасининг Қуёшдан узоқдаги нуқтасида) Нептун орбитасидан салкам миллиард километр нарига кетади. Қуёшдан ўртача узоқлиги эса 5,9 миллиард километрни (39,5 астрономик бирлик) ташкил этади. Агар бундай катта масофадан туриб Қуёшга назар ташланса, у кичкина ёритувчи нуқтага айланиб, планета сиртини, ер сиртига нисбатан 1600 марта кам ёритиши ҳисоблашлардан аниқ келади. Температураси минус 220 градус атрофида, бу сайёранинг физик табиати ҳам шу туфайли яхши ўрганилмаган.
Плутоннинг диаметри аниқ ўлчами олинганича йўқ, ҳисоблашлар у 3700 километрдан катта эмаслигини кўрсатади. Унинг равшанлиги 6,4 кунлик даву билан қараб туради ва бу вақт, планетанинг айланиш даврига тахмин қилинади,
Плутон атрофида топилган йўлдош Харон, сайёрадан 18 - 20 минг километр узоқда туриб, унинг атрофида 6,4 кунда айланиб чиқади. Олимлар унинг диаметрини 1200 километрдан кам эмас деб баҳолашди.
Ҳозирги вақтда олинган маълумотлар ва Қуёш системаси тузилиши ҳақидаги янги фикрлар сайёраларнинг сонини 1 тага камайтиришни таклиф этди. Бундан келиб чиқиб Плутонни астероид деб ҳисоблаш лозим.