Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Сульфат ва галоидли жинслар. Сульфатли ва галоидли жинсларнинг ҳосил бўлиш шароитлари бир-бирига ўхшаш бўлиб таркиби турличадир. Бу жинслар орасида тоштуз, гипс ва ангидридлар кенг тарқалган.
Тоштуз (галит) жинсларда тўла донадор, кристалланган ёки яхлит қуйма кўринишда учрайди. Унинг рангидаги аралашмаларга қараб оқ, ҳаворанг, пушти, қизил ва қора бўлиши мумкин. Таъми шўр, сувда осон эрийди, солиштирма оғирлиги 2,1 г/см³. Тоштуз анча қалин уюмлар ва аралашмалар кўринишида учрайди. Тоштуз қаватининг қалинлиги 10-15 м ва ундан кўп бўлади.
Тоштуз аралашган жинслар одатда шўр бўлади ва улар нурашга учраганда жинснинг юзасида туз гарди (шўри) ҳосил бўлади. Кўпинча қумлар, гил ва тупроқлар шўрланади. Тоштуз овқат тайёрлашда ишлатилганлигидан ош тузи деб юритилади. ГИПС табиатда худди тоштуз сингари донадор кристалланган уюмлар кўринишида учрайди. Гипс юмшоқ, қаттиқлиги кичик, эталон сифатида 2-ўриндадир. Солиштирма оғирлиги 2,2-2,4 г/см³. Ранги аралашмаларнинг таркиби ва микдорига қараб хилма-хил. Тоза гипс қордек оқ, оч-кулранг ёки пушти рангда бўлади. Гипс, гил, қумтош ва бошқа хил чўкинди жин­слар орасида қатлам майда, сийрак доналар ёки айрим кристаллар друзаси (шодаси) шаклида ҳам кўп учрайди. Гипс кўпинча бўшлиқларда - ёриқ, ғовакларда айланиб юрадиган эритмалардан ажралиб чиқади, шунда ўша бўшлиқларнинг девори унинг кристаллари билан қопланади. Гипсни асосий қисми қатламлар ҳосил қилади.
Ангидрид. Солиштирма оғирлиги 2,9-3,1 г/см³ ва қаттиқлиги 2,5-3,0 бўлиб, у кулранг ёки ҳаворанг зич жинсдир. Бу белгилари ангидритни бошқа жинслардан рўйи-рост ажратиб туради. Ангидридга унинг 100-300 метр чуқурликда учрайди. Одатда ангидритни гидратланиш жараёни, яъни СаSО₄ (ангидрит) молекуласига икки молекула сув қўшилиши табиий шароитларда жуда тез содир бўлади, натижада гипс СаSO₄ · 2Н₂О ҳосил бўлади. Бундай вақтларда жинснинг ҳажми кенгайиб бурмаланади ва ғижимланган қат-қатли текстура ҳосил бўлади.
Ангидрит айрим ҳолларда гипс ва тоштуз каби ҳосил бўлади, яъни шўр сувли қўлтиқ ва кўлларда, иккинчидан экзоген шароитда ўз таркибидан икки молекула сувни йўқотишдан, шунингдек туз ҳосил қилгувчи махсус сув ҳавзаларида ҳосил бўлади.