|
3.9-жадвал
Омиллар ўртасида боғланишларнинг корреляцион матрицаси
Y
X
1
X
2
Y
1
X
1
0,9762
1
X
2
0,9626
0,9251
1
Юқоридаги 1-жадвал маълумотларидан кузатиш мумкинки, хусусий
корреляция коэффициентлари, яъни натижавий омил (Y) ва таъсир этувчи омил
– саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналари асосий
капиталига киритилган инвестициялар (Х
1
) ўртасида узвий алоқа (0,9762)
мавжуд экан. Натижавий омил (Y) ҳамда саноат соҳасидаги кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликда банд бўлган ишчилар сони (Х
2
) ўртасида ҳам узвий
алоқа (0,9626) мавжуд.
Ушбу омиллар асосида Ўзбекистон Республикаси саноат маҳсулоти
ишлаб чиқариш ҳажми билан унга таъсир этувчи омиллар билан кўп омилли
эконометрик модель тузамиз ва у қуйидаги кўринишга эга.
(3,31)
(4,76)
(-3,07)
1530
,
73
9246
,
4
6
,
71991
2
1
x
x
y
(3)
112
Қавслар ичида келтирилган қийматлар ҳар бир омилнинг ишончлилигини
аниқловчи
t
-Стьюдент мезонининг ҳисобланган қийматлари бўлиб, улар
ишончлидир.
Тузилган ушбу кўп омилли эконометрик моделга кўра, саноат соҳасидаги
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналарининг асосий капиталига
киритилган инвестициялар (Х
1
) 1 млрд. сўмга ошса, кичик бизнес томонидан
ишлаб чиқарилган саноат маҳсулоти ҳажми ўртача 4,9246 млрд. сўмга ортиши
мумкин экан. Саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда банд
бўлган ишчилар сони (Х
2
) 1 минг кишига ошса, саноат маҳсулоти ишлаб
чиқариш ҳажми ўртача 73,1529 млрд. сўмга ортиши мумкин.
Олинган натижада коэффициент миқдорларини ифодаловчи
R
2
детерминация коэффициенти 0,9776 га тенг бўлди. Бу эса натижавий омилнинг
танланган омиллар билан етарлича кучли алоқада эканлигини кўрсатади, яъни
кичик бизнес томонидан ишлаб чиқарилган саноат маҳсулоти ҳажми 97,76
фоизга кўп омилли эконометрик моделга киритилган саноат соҳасидаги кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналари асосий капиталига киритилган
инвестициялар (Х
1
), саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликда банд бўлган ишчилар сони (Х
2
) боғлиқ экан. Қолган 2,24 фоизи
эса ҳисобга олинмаган омиллар таъсиридир.
Детерминация коэффициентининг 0,9776 қийматга тенг бўлиши, моделда
мазкур иқтисодий кўрсаткичлар ўртасида кучли боғлиқлик мавжудлигини
билдиради. Моделларни турли миқдордаги омиллар билан таққослаш
имконияти бўлиши ва ушбу миқдордаги омиллар
R
2
статистикага таъсир
этмаслиги учун одатда текисланган детерминация коэффициентидан
фойдаланилади, яъни:
2
2
2
текис
1
y
s
s
R
(4)
Мазкур ҳолатда ушбу текисланган детерминация коэффициенти 0,9731
қийматига тенг бўлиши ва унинг
R
2
га яқинлиги, моделнинг таъсир этувчи
омиллар сони ўзгариши атрофида қийматларни қабул қила олишини
билдиради.
Тузилган кўп омилли эконометрик модель (3)нинг статистик
аҳамиятлилиги ва ўрганилаѐтган жараѐнга мос келишини аниқлаш учун
Фишернинг F-мезонидан фойдаланамиз. F-мезоннинг ҳисобланган қиймати
7696
,
217
õèñîá
F
га тенг. Агар ҳисобланган қиймат жадвалдаги қийматдан катта
бўлса, у ҳолда тузилган кўп омилли эконометрик модель статистик аҳамиятли
ѐки ўрганилаѐтган жараѐнга адекват дейилади. F-мезоннинг жадвал қиймати
10
,
4
æàäâàë
F
га тенг.
F
ҳисоб
>
F
жадвал
шартни қаноатлантиради, бу эса
F
-мезоннинг ҳисобланган
қиймати жадвалдаги қийматидан катта эканлигидан ҳамда статистик аҳамиятли
эканлигини кўрсатади.
113
Юқоридаги кўп омилли эконометрик модель (3) параметрлари ва
корреляция коэффициентлари ишончлилигини текширишда Стьюдентнинг
t
-
мезонидан фойдаланилади.
Ишончлилик эҳтимоли
05
,
0
ва озодлик даражаси
10
1
2
13
d.f.
бўлганда,
t
-мезонинг жадвал қиймати
2281
,
2
æàäâàë
t
га тенг.
Кичик бизнес томонидан ишлаб чиқарилган саноат маҳсулоти ҳажми
бўйича кўп омилли эконометрик моделдаги ҳисобланган параметрлар учун ҳам
t
ҳисоб
>
t
жадвал
шарти қаноатлантирилиши лозим.
Ушбу мисолда саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
корхоналари асосий капиталига киритилган инвестициялар (Х
1
) ва саноат
соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда банд бўлган ишчилар сони
(Х
2
) омиллари юқоридаги шартни тўлиқ қаноатлантиради.
(3) модель бўйича натижавий омилнинг қолдиқларида автокорреляцияни
текшириш учун Дарбин-Уотсон (DW) мезонидан фойдаланамиз:
Натижавий омил қолдиқлари қаторида автокорреляция мавжуд бўлмаса,
2
DW
,
мусбат
автокорреляцияда
DW
нолга
интилади,
манфий
автокорреляцияда эса 4 га интилади.
Агар натижавий омилнинг қолдиқларида автокорреляция мавжуд
бўлмаса, у ҳолда ҳисобланган DW мезонининг қиймат 2 атрофида бўлади. У
мисолда ҳисобланган DW мезонининг қиймати 1,607 га тенг. Бу эса натижавий
омил қолдиқларидан автокорреляция мавжуд эмаслигини кўрсатади.
Омилларнинг эластиклик коэффициентларини ҳисоблаймиз.
Саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналари
асосий капиталига киритилган инвестицияларнинг эластик коэффициенти
0,4833 га тенг. Саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
корхоналари асосий капиталига киритилган инвестициялар 1 фоизга ошса,
саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми ўртача 0,4833 га ошар экан.
Саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда банд бўлган
ишчилар сонининг эластик коэффициенти 3,2793 га тенг. Саноат соҳасидаги
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда банд бўлган ишчилар сони 1 фоизга
ошса, саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми ўртача 3,2793 га ошар экан.
Бунинг учун ҳар бир таъсир этувчи омилнинг вақт бўйича тренд
моделларини тузамиз. Яъни натижавий омил Y га таъсир этувчи Х
1
ва Х
2
омилларни вақтга боғлиқ деб оламиз. Вақтга боғлиқ моделлар тренд модели деб
аталади. Уларнинг кўриниши қуйидагича:
t
b
b
X
i
1
0
.
(7)
Саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналари
асосий капиталига киритилган инвестициялар бўйича тренд модель:
t
X
34
,
690
83
,
2274
1
.
Саноат соҳасидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда банд бўлган
ишчилар сони бўйича тренд модель:
t
X
49
,
35
75
,
919
2
.
114
Ушбу юқорида келтирилган омиллар бўйича тренд моделлари ѐрдамида
ҳар бир омилнинг қийматини 2019-2023 йиллар учун прогноз қиламиз ва
прогноз натижалари қийматларини (3) кўп омилли эконометрик моделга қўйиб,
натижавий кўрсаткич – кичик бизнес томонидан ишлаб чиқарилган саноат
маҳсулоти ҳажмини 2019-2023 йиллар учун прогноз қиламиз. Прогноз
натижалари қуйидаги 3.10-жадвалда келтирилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
