Б. Сапаров ф а л с а ф а

Фалсафа тарихида инсон 
муаммоси.
 

---

125 
Тарихга бошқа кўп сонли иборалар ҳам маълум бўлиб, улар вақт, 
маданият ва диний эътиқоддан қатъий назар, ―инсон‖ барча даврларда бутун 
дунѐ мутафаккирларининг диққат марказида бўлгани ва ҳозир ҳам шундай 
эканлиги, таянч нуқтаси ва ҳатто билиш мезони бўлиб хизмат қилишидан 
далолат беради. Хусусан, қадимги хитой файласуфи Лао Цзи фикрига кўра, 
«бошқаларни билувчи – оқил, ўзини билувчи – донишманддир». 
Протагорнинг: «Инсон барча нарсалар мезонидир», деган фикри ҳам жуда 
машҳур. «Тангри салтанати бизнинг ичимиздадир», деб ўргатган Исо Масиҳ. 
Буддавийларнинг: «Ўзлигингга назар ташла, сен Буддасан», деган чорлови 
ҳам юқоридаги фикр билан ҳамоҳангдир. Исломда «Кимки ўзини билса, у ўз 
Аллоҳни ҳам билгайдир», дейилади.
Демак, инсон ўзини дунѐдан олдинроқ ва кўпроқ билади, айни шу 
сабабли у дунѐни ўзидан кейин ва ўзи орқали англаб етади
. Фалсафа дунѐни 
инсон орқали ичдан билишдир, фан эса инсондан ташқаридаги дунѐни юзаки 
билиш демакдир. Инсонда мутлақ борлиқ, инсондан ташқарида эса – нисбий 
борлиқ намоѐн бўлади.
Антик даврдан бошлаб инсонга бўлган қизиқиш дам кучайиб, дам 
маълум вақт пасайиб турган, лекин ҳеч қачон йўқолмаган. «Инсон нима?», 
деган савол бугунги кунда ҳам аввалгидек жаҳон фалсафасидаги ўта муҳим 
масалалардан бири бўлиб қолмоқда, инсониятнинг энг ўткир ақл-заковат 
соҳиблари эътиборидан тушмай ва айни вақтда ўзининг узил-кесил, умумий 
эътироф этилган ечимини топмай келмоқда.
Инсон, аввало, тирикликнинг энг олий мўъжизаси, бошқа 
жонзотлардан ажралиб турувчи ижтимоий мавжудот сифатида, табиий- 
тарихий қадриятдир. 

---

126 
Инсон жамиятсиз яшай олмаганидек, жамият ҳам инсонсиз мавжуд 
бўлмайди. Ҳар қандай жамият ўзини ташкил қилиб турган кишилар 
фаолияти, ўзаро муносабати ва умргузаронлиги билан тирикдир. Шу 
маънода инсон – ҳар қандай жамият бор бўлишини таъминлаб турадиган 
асосий ижтимоий элементдир. Бундай таъминлаб туриш инсоннинг 
индивидуал – шахсий иштироки орқали, яъни бирор гуруҳ, қатлам, синф, 
қавм, элат, халқ ѐки миллатдоирасидаги фаолияти, оила ва турмушдаги 
хатти- ҳаракати, амалга оширган ишлари, яратган бойликлари, ўзига ва 
ўзгаларга нисбатанмуносабати орқали намоѐн бўлади.
Инсон ҳар сафар мутафаккирлар диққат марказидан ўрин олар экан, 
унинг моҳиятини янги тарихий шароитда ва янгича нуқтаи назардан англаб 
етишга ҳаракат қилиб, уни қайта ва қайта янгидан кашф этганлар. 
Пировардида, фалсафа фанида инсондан мураккаброқ ва зиддиятлироқ 
предмет йўқ, десак, ҳеч муболаға бўлмайди.
Инсон барча яхши фазилатларни ўзида мужассамлаштирган ўзига хос, 
бетакрор ва баркамол мавжудот – чексиз микрокосм сифатида ҳам, инсон 
табиатининг норасолиги ва бузуқлиги туфайли ҳалокатга маҳкум бўлган 
табиат хатоси сифатида ҳам, Худо яратган банда сифатида ҳам, бошқа 
одамлар фаолиятининг маҳсули сифатида ҳам талқин қилинади. Хусусан, 
Шарқ мутафаккири А.Беруний жаҳон фанида биринчи марта инсон ва табиат, 
одам ва олам ўртасидаги муносабатларни дунѐвий фан нуқтаи назаридан 
ўрганади. У ―одамлар тузилишининг ранг, сурат, табиат ва ахлоқда турлича 

---

127 
бўлиши фақатгина насабларининг турличалигидан эмас, балки тупроқ, сув, 
ҳаво ва ернинг, одам яшайдиган жойларнинг турличалиги ҳамдир. 
Тилларнинг турлича бўлишига сабаб одамларнинг гуруҳларга ажралиб 
кетиши, бир-биридан узоқ туриши, уларнинг ҳар бирида турли ҳохишларни 
ифодалаш учун зарур бўлган сўзларга эҳтиѐж туғилишидир. Узоқ замонлар 
ўтиши билан бу иборалар кўпайиб, ѐдда сақланган ва такрорланиш 
натижасида таркиб топиб, тартибга тушган‖
19
, деб ҳисоблайди. Демак, 
Беруний фикрича, инсоннинг феъл-атвори ва маънавий қарашлари сурати ва 
сийрати бевосита табиий муҳит таъсирида шаклланади. Зеро, айнан шу 
табиий муҳит, географик шароит халқлар, миллатлар шаклланишининг 
муҳим асоси бўла олади. ―Инсон ўз табиатига кўра мураккаб танага эгадир. 
Инсоннинг танаси бир-бирига қарама-қарши қисмлардан иборат бўлиб, бу 
қисмлар тобелик кучи асосида бирлашган‖
20
. Беруний фикрича, ҳамма 
одамларда ўзаро бир-бирига ўхшаш ва айни пайтда фарқ қилиб турадиган 
жиҳатлар мавжуд. Ибн Сино, ―Инсон бошқа барча ҳайвонот оламидан сўзи, 
тили ва ақли, тафаккур қилиши билан фарқ қилади. Инсон ақли турли 
фанларни ўрганиш ѐрдамида бойийди‖
21
, деб ҳисоблайди. Форобий фикрича, 
инсон ўз табиатига кўра ҳаѐтини тартибга келтириш, мустаҳкамлаш ва 
такомиллаштириш учун бошқа инсонларга муҳтож бўлади. Якка ҳолда ҳеч 
ким бунниг уддасидан чиқа олмайди. ―Инсон шундай махлуқотки, у фақат 
жамиятда ўз эҳтиѐжларини қондириши ва олий маънавий даражага 
кўтарилиши мумкин‖
22
. Инсон ўз ҳаѐтининг меъмори, ижодкори бўлмоғи, 
ўзида фозила хислатлар, истеъдодларни тарбиялаши лозим. Бунга эса у 
жамиятда яшаб фаолият кўрсатгандагина эришади. Инсон ижтимоий 
мавжудод. Ёлғизлик узлат уни қашшоқлаштиради, инсоний қиѐфасини ва 
бахтга олиб борадиган истеъдодини йўқотади. Ибн Халдун, инсонга 
ижтимоий воқелик сифатида қарайди. Ундан ижтимоий моҳият излайди. 
Инсон жонзот сифатида эзгулик ва ѐвузлик оламидир. Шунга кўра, у 
умрининг ҳар дақиқасида ѐвузликдан кўра эзгуликка, ѐмонликдан кўра 
яхшиликка, нафратдан кўра муҳаббатга интилиб яшашга маҳкум этилган ақл 
соҳиби, бебаҳо неъматдир.
Инсон барча ижтимоий муносабатлар мажмуидир, деган фикр инсонга 
механистик нуқтаи назардан ѐндашган Маърифат даври мутафаккирлари, 
хусусан «Инсон-машина» деб номланган асар муаллифи француз Ж.Ламетри 
(1709-1751) илгари сурган ғоялар билан тўқнашади.
Бошқа бир машҳур француз файласуфи – Р.Декарт (1596-1650) 
асарларида инсон моҳияти масаласига нисбатан бутунлай ўзгача ѐндашувга 
дуч келамиз. У «инсон фикрловчи нарсадир», деб ҳисоблайди.
Атоқли француз файласуфи ва теологи П.Т. де Шарден (1881-1955). 
«Инсон, у узоқ вақт ўйлаганидек, дунѐнинг статик маркази эмас, балки 
19
Беруний . Танланган асарлар. 1 жилд. –Т.: Фан, 1968.-Б.16-17.
20
Қаранг: Ирисов А. Абу Райҳон Беруний ҳикматлари. -Т.: Ёш гвардия, 1973. –Б.40-43.
21
Ибн Сина. Донишнома. – Т.: Фан, 1976.-С..59.
22
Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. -Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 1993. 
–Б.-69.

---

128 
эволюциянинг ўзига ва чўққиси бўлиб, бу анча гўзалроқдир»
23
, деб қайд 
этади
Унга зид ўлароқ, А. Шопенгауэр (1788-1860) инсон нуқсонли мавжудот 
эканлигини таъкидлайди, уни «табиат халтураси» деб атайди.
Француз ѐзувчиси ва файласуфи Ж.П.Сартр (1905-1980) бу фикрни 
бутунлай рад этади. Унинг фикрича, инсон келажакка қараб интилади ва шу 
тариқа ўзини ўзи яратади. У «Инсон – одамзот келажагидир», деб 
таъкидлайди.
Шундай қилиб, фалсафанинг икки ярим минг йиллик тарихи 
мобайнида инсонга жуда кўп таърифлар ва тавсифлар берилди, у кўп сонли 
синонимлар орттирдики, фалсафий таҳлилнинг бошқа бирон-бир объектида 
бундай ҳолга дуч келиш мушкул. Зеро, фалсафа тарихида инсон: 
Фикрларнинг бундай ранг-баранглиги сабабини, аввало, инсоннинг ўз 
табиатидан 
излаш 
лозим. 
Инсон 
табиатининг 
сири 
«боқий 
муаммолар»данбири бўлиб, фалсафа ўз предметининг моҳияти ва 
хусусиятига кўра унга қайта-қайта мурожаат этган ва шундай бўлиб қолади. 
Бу ерда мазкур соҳадаги барча фикр-мулоҳазаларга мўлжал берувчи 
инсоннинг келиб чиқиши ҳақидаги масала айниқса муҳим аҳамият касб 
этади. Инсон қаердан ва қандай пайдо бўлгани ҳақидаги кўп сонли ғоялар 
23
Тейяр де Шарден П. Феномен человека. -М.: 1987.-С.40.

---

129 
орасидан энг муҳимларини ажратиб олсак, уларнинг барчасини маълум 
даражада шартлилик билан 
икки асосий концепция – инсоннинг табиий ва 
ғайритабиий келиб чиқиши ҳақидаги концепциялар доирасида бирлаштириш 
мумкин.