Б. Сапаров ф а л с а ф а

Таянч тушунчалар:
Жамият, ижтимоий фалсафа, ижтимоий ишлаб 
чиқариш, моддий ишлаб чиқариш, мулк, маънавий кичик тизим, ахборот ва 
коммуникация, индивидуал ва ижтимоий онг, ижтимоий психология, 
мафкура, ижтимоий кичик тизим, катта ижтимоий гуруҳлар, этник 
бирликлар, институтлар, ҳудудий гуруҳлар, ижтимоий макон, сиѐсат, 
цивилизация, маданият, тараққиѐт моделлари, ―ўзбек модели‖, Ҳаракатлар 
стратегияси, қадрият. 
Такрорлаш учун саволлар 
1.
Фалсафа тарихида жамият ҳақида мутафаккирларнинг қарашлари 
қандай?. 
2.
Жамият тушунчасининг моҳияти ва мазмуни ифодалаб беринг!. 
3.
Жамият ва цивилизация деганда нимани тушунасиз? 
4.
Жамият ва маданият тушунчаларига изоҳ беринг? 
5.
Жамият тараққиѐтига цивилизацион ѐндошувнинг моҳиятини қандай 
тушунасиз? 
6.
Тараққиѐтнинг ―Ўзбек модели‖ ва унинг ўзига хос хусусиятлари 
нималардан иборат? 
7.
Ҳаракатлар стратегиясининг асосий устувор йўналишларини изоҳлаб 
беринг? 
8.
Миллий ва умуминсоний қадриятларни изоҳлаб беринг? 
 

---

124 
8-МАВЗУ. ФАЛСАФИЙ АНТРОПОЛОГИЯ (ИНСОН ФАЛСАФАСИ) 
 
Режа:
1. Фалсафа тарихида инсон муаммоси.
2. Фалсафий антропологиянинг вужудга келиши ва ривожланиши. 
3. Инсоннинг биоижтимоий моҳияти.
 
Фалсафа инсонни оламнинг таркибий 
қисми сифатида ўрганади. Инсон шундай 
мураккаб ва кўпқиррали мавжудотки, унинг 
моҳияти яхлит бир бутунлик сифатида инсон, шахс, индивид, индивидуаллик 
тушунчалари орқали ифодаланади. Бу тушунчалар бир- бирига яқин ва 
маънодош бўлса ҳам, бир- биридан фарқланади. Фалсафа тарихида инсонга 
мурожаат этмаган, инсон моддий ва маънавий борлиғининг турли 
томонларини бевосита ѐки билвосита таҳлил қилмаган файласуф ѐки 
фалсафий йўналишни топиш деярли мумкин эмас. Аксарият фалсафий ва 
диний тизимлар катта олам ѐки макрокосмосга зид ўлароқ, инсонга 
микрокосмик ѐки кичик Коинот сифатида қараб, уни бутун оламни тушуниш 
калити деб ҳисоблаганлар. Файласуфлар инсон сирининг тагига етиш борлиқ 
жумбоғининг тагига етиш билан баробар эканлигини қайта-қайта англаб 
етганлар. Зеро Форобий айтганидек -‖Одамлар ўзларининг хос 
хусусиятларига ва табиий эҳтиѐжларига кўра жамият тузадилар. Уларнинг 
ҳаракат ва феълларини даставвал бора-бора одатларга айланадиган табиий 
қобилиятлар белгилайди‖
18
. Ўз-ўзингни англа ва шу орқали дунѐни 
англайсан. Дунѐни инсоннинг теран қатламларига кирмасдан сиртдан 
билишга бўлган барча уринишлар нарсалар ҳақида фақат юзаки тасаввур 
ҳосил қилиш имконини беради. Инсондан сиртга қараб юрадиган бўлсак, 
нарсалар моҳиятини ҳеч англай олмаймиз, зеро бу моҳият инсоннинг ўзида 
мужассамлашган.
Бу фикр қадимги мутафаккирларга ҳам яхши маълум бўлган. Унга 
турли кўринишларда Шарқда ҳам, юнон-рим фалсафий анъанасида ҳам дуч 
келиш мумкин. Хусусан, антик даврда Дельфидаги Аполлон ибодатхонасига 
кираверишда устунга ўйиб ѐзилган, ривоятларга қараганда Суқрот 
такрорлашни яхши кўрган «Ўз-ўзингни англа», деган ибора айниқса 
машҳур бўлган. Ажабланарлиси шундаки, орадан икки ярим минг йил вақт 
ўтгач, ҳозир ҳам бу фикр ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. У нафақат нарсалар 
дунѐсини, балки инсон борлиғининг моҳиятини, инсон ва ижтимоий 
муносабатларнинг асл табиатини тушунишга ҳаракат қилаѐтган ҳар бир одам 
учун ўз-ўзини англашга чорловчи фикр бўлиб қолмоқда. Буни фақат шу 
билан изоҳлаш мумкинки, айни ҳолда ҳар бир янги авлод ўз даври ҳамда 
табиий-илмий ва фалсафий тасаввурларнинг тегишли даражаси нуқтаи 
назаридан ечишга ҳаракат қиладиган ўта мураккаб, «боқий» фалсафий 
масалалардан бири тўғрисида сўз юритилади. 
18
Ал-Фароби. Философия политики. – М.: 1989. – С.- 529.