36
LABORAÒORIYA AMALIY MASHGULOÒLAR
Agrokimyodan laboratoriya mashgulotlarini otishda
amal qilinadigan talablar
Mashgulotning mohiyati. Oquvchilarni laboratoriyada ishlash
jarayonida xavfsizlik choralari bilan tanishtirish.
Laboratoriya ishlari nazariy bilimlarni mustahkamlashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir qatorda, laborato-
riyada ishlash malum talablarni bajarishni taqozo etadi:
laboratoriya ishlari faqat xalat kiygan holda bajarilishini
unutmang;
laboratoriya ishlarini har doim ozingizga ajratilgan joyda
bajaring;
oqituvchi yoki laborantlarning ruxsati va kuzatuvisiz elektr
asboblarni tarmoqqa ulamang;
ammiak, xlor, vodorod sulfid, kislotalar, ishqorlar va
boshqa oson buglanadigan zaharli moddalardan faqat morili
shkaflarda foydalaning;
laboratoriya chanogiga (rakovina) kislotalar va boshqa
zaharli moddalarni, osimlik qoldiqlari, tuproq va qogozlarni
tashlamang;
laboratoriyada reaktiv va eritmalarni tatib kormang, ularni
yaqin masofadan hidlamang;
quruq reaktivlarni chinni qoshiqcha yoki shpatellar bilan,
eritmalarni esa pipetkalar yordamida oling, ishlatib bolgach,
ularni yuvib, oz joyiga qoying;
suyultirishda suvni kislotaga emas, balki kislotani suvga
quyish lozimligini unutmang;
moddani gaz yoki spirt alangasida qizdirayotganda, kolba
yoki probirkalar ogzini yoningizda ishlayotgan oquvchi to-
monga qaratmang;
barcha eritma yoki reaktivlarni ogzi zich yopiladigan,
toq tusli shishadan tayyorlangan idishlarda saqlang;
eritmalar solingan idishlarga yorliq (etiketka) yopishtiring
va unga eritmaning nomi hamda tayyorlanish muddatini yozib
qoying;
mashgulot tugagandan keyin ish joyingizni tartibga kelti-
ring, xonani shamollating va barcha asbob-anjomlar hamda chi-
roqlarni ochiring.
37
Laboratoriyada noxush hodisa roy berganda amal
qilinadigan choralar:
qol, yuz va kozga kislota sachrasa, shu joy kop miq-
dordagi suv bilan yuviladi, natriy karbonatning 10% li, natriy
bikarbonatning 3% li yoki ammiakning kuchsiz eritmasi bilan
yuviladi, songra shu joyga kungaboqar, paxta yoki zigir yogi
surkaladi;
laboratoriya ishlarini bajarish jarayonida tana qismlariga
ishqor sachraganda ham avval mol miqdordagi suv bilan, songra
sirka (CH
3
COOH), limon (C
6
H
8
O
7
) yoki borat (H
3
BO
3
)
kislotalarning kuchsiz eritmalari bilan yuviladi va vazelin surtib
boglanadi;
laboratoriyada ishlash jarayonida kuyish sodir bolsa,
kaliy permanganat (KMnO
4
)ning 2% li eritmasi yoki spirt
bilan hollangan paxta bosiladi yoki streptotsid emulsiyasi
surkaladi;
shisha idish siniqlari qol yoki tananing boshqa qismini
kesganda, birinchi navbatda shu joy suv bilan yuviladi, qisqich
(pinset) yordamida jarohatdagi siniqlar terib tashlanadi,
songra kaliy permanganat eritmasi bilan yuviladi hamda
35% li yod eritmasi surib, bint bilan boglanadi;
ammiak tasirida zaharlanish sodir bolsa, sirka kislota
hidlatiladi, sut ichiriladi yoki limon bolakchasi shimdiriladi;
teriga simob tokilsa, shu joyga darhol oltingugurt kukuni
sepiladi, keyin temir (III)-xlorid eritmasi bilan yuviladi. Brom
tekkan joy darhol benzol bilan yuvib tashlanadi;
azot oksidlari (NO, NO
2
), vodorod sulfid (H
2
S), xlor (Cl)
va metan (CH
4
) gazlaridan zaharlanish roy berganda, jabrla-
nuvchi darhol ochiq havoga olib chiqiladi.
Barcha hollarda birinchi yordam korsatilgandan keyin
shifokorga murojaat qilinishi shart.
1-LABORAÒORIYA ISHI
Osimlik tarkibidagi gigroskopik suv va quruq modda
miqdorini aniqlash
Gigroskopik namlikni aniqlash.
Òahlilning mohiyati. Odatda, agrokimyoviy tahlil natijalari
mutlaq quruq moddaga nisbatan aniqlanadi, bunda osimlik
38
namunasi tarkibidagi gigroskopik namlikni aniqlashni taqozo
etadi. Òahlil namunani qizdirish asosida tarkibidagi gigroskopik
suvni yoqotish va quruq moddani tarozida tortishga asoslangan.
Ishning borishi. Diametri 3,55,0 sm bolgan shisha byukslar
olinadi va ularning stakan shlifi hamda qopqogiga bir xil
raqamlar qoyiladi. Qopqogi ochiq holda termostatda 3040
daqiqa quritiladi va massasi aniqlanadi.
24 g atrofida osimlik namunasi byukslarga solinadi va
analitik tarozida massasi aniqlanadi. Qopqogini ochib, ter-
mostatga qoyiladi va 100105°C haroratda 6 soat quritiladi,
songra qisqich yordamida termostatdan olinadi, eksikatorda
quritiladi, tarozida tortiladi.
Byukslar shu haroratda yana 1,52,0 soat quritiladi va massasi
aniqlanadi. Massalar orasidagi farq sezilar-sezilmas bolsa,
uchinchi marta takrorlashga hojat qolmaydi. Ayrim mualliflar
1718 soat davomida 8590°C da, songra 1 soat davomida
105°C da quritib, bir marta tortishni tavsiya qiladilar.
Gigroskopik namlik quyidagi formula asosida hisoblanadi:
G = (a b) · 100 / b A;
bunda: a byuks va namunaning quritishgacha bolgan
massasi, g;
b byuks va namunaning quritishdan keyingi massasi, g;
A quruq byuksning massasi, g.
Material va asbob-jihozlar: analitik tarozi, termostat, eksi-
kator, qisqich, 3,5 5,0 sm diametrli shisha byukslar, steklograf,
xona haroratida quritilgan osimlik namunalari.
Quruq modda miqdorini aniqlash
Òahlilning mohiyati. Osimlik mahsulotlari tarkibidagi quruq
modda miqdorini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Quruq
modda miqdorini aniqlash uchun ogirligi malum bolgan
yangi osimlik materiali 100105° C haroratda, massasi
ozgarmay qolguncha quritiladi va qayta tortish asosida quruq
modda miqdori aniqlanadi.
Ishning borishi. Òoza quruq byuksga 10 g chamasi toza kvars
qum va uchi tomtoq shisha tayoqcha solinadi. Byuks qopqogi
ochiq holda (ichidagilari bilan birga), termostatda 100105°C
haroratda 3040 daqiqa quritiladi va eksikatorda sovitilgach,
texnik tarozida 0,01 g aniqlikda tortiladi.
39
Byuksni quritish jarayonida quruq moddasi aniqlanadigan
mahsulotning namunasi tayyorlanadi. Kartoshka tugunaklari,
karambosh va sabzavotlar oq chizigi boylab ikkiga bolinadi
va bir bolagi yana ikkiga bolinadi hamda uning bir bolagi
mayda bolakchalarga ajratiladi.
Olma, nok, behi kabilarning uruglari va urugjoylari, olcha,
gilos hamda olxori kabilarning danaklari, shuningdek, barcha
meva va sabzavotlarning posti hamda pardasi olib tashlanadi.
Maydalangan mahsulotdan kerakli miqdorda olib (olinadigan
miqdor mahsulotning barcha qismlarini oz ichiga olishi kerak),
qaychi, qirgich yoki gomogenizatorda maydalanadi va taxtacha
ustiga yoyiladi. Undan tahminan 56 g namuna olib, byuksga
solinadi va shisha tayoqcha yordamida qum bilan aralashtiriladi
hamda ogirligi shu tarozining ozida aniqlanadi. Òermostatda,
qopqogini ochib, 100105°C haroratda 6 soat quritiladi, vaqti-
vaqti bilan byuksdagi aralashma shisha tayoqcha bilan
aralashtirib turiladi. Byuksning qopqogi yopiladi, eksikatorda
sovitiladi va tarozida tortiladi. Byukslar shu tahlit yana 1 soat
quritiladi va tortiladi. Massalar orasidagi farq 0,02 g dan ortiq
bolsa, yana 0,5 soat quritiladi.
Quruq modda miqdori quyidagi formula asosida hisob-
lanadi:
X = (c a / b a) · 100,
bunda:
a idishning massasi, g;
b namuna solingan idishning boshlangich massasi, g;
c idishning namuna bilan birgalikda songgi massasi, g.
Òahlil natijalari quyidagi shaklga yoziladi:
a
n
a
S a
n
a
S a
n
a
S a
n
a
S a
n
a
S
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
v
i
r
u
t
i
m
a
q
a
r
g
n
i
n
s
k
u
y
B
g
n
i
n
s
k
u
y
B
g
n
i
n
s
k
u
y
B
g
n
i
n
s
k
u
y
B
g
n
i
n
s
k
u
y
B
i
m
a
q
a
r
g
n
i
n
h
s
i
d
I
g
n
i
n
h
s
i
d
I
g
n
i
n
h
s
i
d
I
g
n
i
n
h
s
i
d
I
g
n
i
n
h
s
i
d
I
a
v
a
h
c
q
o
y
a
t
(
n
a
li
b
m
u
q
)
a
g
r
i
b
g
,
i
s
a
s
s
a
m
i
g
n
a
Y
i
g
n
a
Y
i
g
n
a
Y
i
g
n
a
Y
i
g
n
a
Y
l
a
i
r
e
t
a
m
n
a
g
n
il
o
s
g
n
i
n
h
s
i
d
i
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
a
n
u
m
a
N
n
a
li
b
n
a
g
li
t
i
r
u
q
g
n
i
n
h
s
i
d
i
q
u
r
u
Q
q
u
r
u
Q
q
u
r
u
Q
q
u
r
u
Q
q
u
r
u
Q
a
d
d
o
m
,
i
r
o
d
q
i
m
%
g
,
i
s
a
s
s
a
m
g
,
i
s
a
s
s
a
m
g
,
i
s
a
s
s
a
m
g
,
i
s
a
s
s
a
m
g
,
i
s
a
s
s
a
m
Material va asbob-jihozlar: yangi osimlik namunalari, pi-
choq, qirgich, gomogenizator, taxtacha, byukslar, kalta shisha
tayoqchalar, toza kvars qum, termostat, eksikator, texno-analitik
tarozi.
40
Ogitlardan samarali foydalanishda tuproqlarning tarkibi, xu-
susiyatlari hamda ularda sodir boladigan fizikaviy, fizikaviy-
kimyoviy, kimyoviy va biologik jarayonlarni bilish muhim
ahamiyatga ega. Òuproqda oziq moddalar miqdori kop bolsa,
ogitlarga bolgan ehtiyoj sezilarli darajada kamayadi, aks holda
koproq ogit ishlatish taqozo etiladi. Òuproqqa kiritilgan ogit-
lar turli ozgarishlarga uchraydi, tarkibidagi oziq moddalarning
eruvchanligi, ozlashtirilish darajasi va harakatchanligi ozgaradi.
Ogitlar ham oz navbatida tuproqlarga sezilarli tasir
korsatadi uni oziq moddalarga boyitadi, tuproq eritmasining
reaksiyasini, mikrobiologik jarayonlarning xususiyati va jadalli-
gini, shuningdek, unumdorlikka tasir etuvchi ayrim omillarni
ozgartiradi.
3.1. Òuproq tarkibi
Òuproqda ozaro chambarchas boglangan qattiq, suyuq va
gazsimon fazalar farqlanadi.
Òuproq havosi. Òuproqda organik moddalarning parcha-
lanishi, osimliklar ildiz tizimi va mikroorganimzmlarning nafas
olishi natijasida karbonat angidrid (CO
2
) hosil boladi. Shu
sababdan atmosfera havosi (0,03%) dan farq qilib, uning miqdori
tuproq havosida 1%, bazan 23% ga yetadi.
Òuproqdagi karbonat angidrid miqdori atmosfera va tuproq-
dagi havo almashinuvi (aeratsiya) jadalligiga monand ozgaradi.
Karbonat angidridning bir qismi atmosferaga tarqaladi, bir qismi
esa tuproqda erib, karbonat kislotaga aylanadi. Havoga uchib
chiqadigan karbonat angidrid osimliklar tomonidan ozlash-
tirilib, hosil miqdorini oshirishga xizmat qilsa, karbonat kislota
tuproq eritmasining nordonligini oshiradi.
Atmosferadagi CO
2
miqdori oshganda, tuproq eritmasidagi
karbonat angidrid miqdori ham kopayadi. Òuproqda CO
2
III BOB
ÒUPROQLARNING OSIMLIKLARNING OZIQLANISHI VA
OGIT ISHLATISH BILAN BOGLIQ XOSSALARI
41
miqdorining kopayishi ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Yaxshi tomoni shundaki, hosil boladigan
karbonat kislota tuproqdagi mineral birikmalarning eruvchan-
ligini oshiradi va ularni osimlik oson ozlashtiradigan shaklga
otkazadi. Ikkinchi tomondan, tuproqda namlik kop, aeratsiya
sust bolsa, karbonat angidrid miqdorining ortishidan osimlik
va mikroorganizmlarning meyorida rivojlanishi buziladi.
Òuproq eritmasi tuproqning eng harakatchan va faol qismi
bolib, unda HCO
-
3
, OH
-
, Cl
-
, NO
-
3
, H
2
PO
-
4
kabi anionlar, H
+
,
Na
+
, K
+
, NH
+
4
, Ca
2+
, Mg
2+
, Al
3+
, Fe
3+
kabi kationlar va suvda
erigan organik moddalar mavjud.
Bulardan tashqari tuproq eritmasida kislorod, karbonat
angidrid, ammiak ham erigan boladi. Òuproq eritmasi
konsentratsiyasining ortishi, asosan, minerallarning nurashi va
parchalanishi, mikroorganizmlar tasirida organik moddalarning
minerallashishi hamda ogitlarni ishlatish asosida sodir boladi.
Osimliklarning oziqlanishi uchun tuproq eritmasida K
+
,
Ca
2+
, NH
+
4
, NO
-
3
, SO
2+
4,
H
2
PO
4
kabi ionlarning bolishi va ular-
ning muntazam tiklanishi muhimdir. Odatda, tuproq
eritmasidagi tuzlar miqdori 0,05% atrofida bolib, uning 2%
dan ortib ketishi osimliklarga salbiy tasir korsatadi.
Òuproqning qattiq fazasi. Òuproqning qattiq fazasi osimliklar
uchun asosiy zaxira moddalarni tutadi. Òuproq qattiq fazasining
90 99% ini mineral moddalar, faqatgina bir necha foizini
organik moddalar tashkil qiladi.
Òuproq qattiq fazasining deyarli yarmini O, uchdan bir
qismini Si, 10% dan koprogini Al va Fe tashkil qiladi, atigi
7% ga yaqini boshqa elementlar hissasiga togri keladi
(8-jadval). C, H, O, P, S tuproqning ham mineral va ham
organik qismi tarkibida uchragani holda, N faqat organik
moddalar tarkibiga kiradi.
Òuproqning mineral qismi. Òuproqning mineral qismi turli
minerallarning juda mayda zarralaridan iborat. Hosil bolishiga
kora birlamchi va ikkilamchi tuproq minerallari farqlanadi.
Birlamchi minerallarga kvars, dala shpatlari, slyudalar, shox
aldamasi va piroksinlar kiradi. Ular tog jinslarining yemirilishi
va nurashi natijasida tuproq hosil qiluvchi ona jins tarkibiga
otadi.
Bu minerallar tuproqlarda, asosan, qum (0,051,0 mm),
chang (0,0010,5 mm), qisman il (0,001 mm dan kichik) va
42
kolloid (0,25 mkm dan kichik) zarralar holida uchraydi.
Kimyoviy jarayonlar va mikroorganizmlarning hayot faoliyati
natijasida birlamchi minerallardan kaolinit, montmorillonit,
gidroslyuda kabi ikkilamchi minerallar hosil boladi.
Òuproqlarda kremniy-kislorodli birikmalardan kvars (SiO
2
)
keng tarqalgan. U, asosan, qum va chang holatida qisman il
va kolloidlar holatida uchraydi. Deyarli barcha tuproqlarga
kvarsning miqdori 60% dan koproq, qumli tuproqlarda esa
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
%
%
%
%
%
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
%
%
%
%
%
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
t
n
e
m
e
l
E
%
%
%
%
%
..
d
o
r
o
l
s
i
K
9
4
y
i
r
a
B
5
0
,
0
..
..
.
y
il
l
a
G
0
1
(
3
)
..
y
i
n
m
e
r
K
0
,
3
3
y
i
s
n
o
r
t
S
3
0
,
0
..
.
y
a
l
a
Q
0
1
(
3
)
..
y
i
n
i
m
u
l
A
1
,
7
y
i
n
o
k
r
i
S
3
0
,
0
..
..
..
tl
a
b
o
K
8⋅ 0
1
4
..
..
..
.
r
i
m
e
Ò
7
,
3
..
.
r
o
t
F
2
0
,
0
..
..
..
..
.
y
i
r
o
Ò
6⋅ 0
1
4
..
..
.
d
o
r
e
l
g
U
0
,
2
..
..
.
m
o
r
X
2
0
,
0
..
..
..
k
a
y
h
s
i
M
5⋅ 0
1
4
..
..
.
y
i
s
l
a
K
3
,
1
..
..
.
r
o
l
X
1
0
,
0
..
..
..
..
..
.
d
o
Y
5⋅ 0
1
4
..
..
..
..
y
il
a
K
3
,
1
..
y
i
d
a
n
a
V
1
0
,
0
..
..
..
..
..
.
y
i
z
e
S
5 ⋅ 0
1
4
..
..
..
y
i
r
t
a
N
6
,
0
..
y
i
d
i
b
u
R
0
1
6
3
..
..
.
n
e
d
b
il
o
M
3 ⋅ 0
1
4
..
..
.
y
i
n
g
a
M
6
,
0
..
..
..
.
x
u
R
0
1
5
3
..
..
..
..
..
.
n
a
r
U
1 ⋅ 0
1
4
..
..
.
d
o
r
o
d
o
V
)
5
,
0
(
..
..
y
i
r
e
S
0
1
5
3
..
..
..
.
y
il
li
r
e
B
0
1
4
..
..
..
.
n
a
ti
Ò
6
4
,
0
..
l
e
k
i
N
0
1
4
3
..
..
y
i
n
a
m
r
e
G
0
1
4
..
..
..
..
..
.t
o
z
A
0
1
,
0
..
..
..
y
it
i
L
0
1
3
3
..
..
..
.
y
i
m
d
a
K
0
1
5
..
..
r
o
f
s
o
F
8
0
,
0
..
..
..
.
s
i
M
0
1
2
3
..
..
..
..
..
n
e
l
e
S
1⋅ 0
1
6
t
r
u
g
u
g
n
it
l
O
8
0
,
0
..
..
..
.
r
o
B
0
1
1
3
..
..
..
..
b
o
m
i
S
0
1
6
..
.
s
e
n
a
g
r
a
M
8
0
,
0
n
i
h
s
o
g
r
o
Q
0
1
1
3
..
..
..
..
..
y
i
d
a
R
8⋅ 0
1
1
1
8-jadval
Òuproq qattiq fazasining kimyoviy tarkibi
(A.P. Vinogradov, 1950)
Izoh: qavs ichida shartli zarur oziq elementlar miqdori korsatilgan.
43
90% gacha yetadi. Kvars barqaror birikma bolib, kimyoviy
jihatdan intert, tuproqdagi kimyoviy jarayonlarda ishtirok et-
maydi.
Aluminiy kremniy kislorodli birikmalar birlamchi va
ikkilamchi minerallar shaklida uchrashi mumkin. Birlamchi
aluminiyli silikatlardan dala shpatlari keng tarqalgan. Slyudalar
va biotit koproq uchraydi.
Shox aldamalari va piroksinlar uncha keng tarqalmagan. Dala
shpatlari va slyudalarning asta-sekin parchalanishidan osimliklar
Do'stlaringiz bilan baham: |