B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

 
Adabiyotlar: 
1.
2016 yil 29 dekabrdagi «2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-2707-sonli Qaror. 
2.
2017-yil 
30-sentabrdagi 
“Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli Farmon. 
3.
Abdullaev Yo. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. –T., 2001. 4-5 b.
4.
Isaqulova N.J., Qosimova Z.H. Xorijiy mamlakatlarda ta’lim. –T., 2011. 36 b. 
֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING ESHITISH QOBILIYATINI 
RIVOJLANTIRISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
 
Yusupova A. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, magistrant 
 
Qo‘shiq – bu o‘zbek xalq ijodiyotining mustaqil xonandalik janri hisoblanadi. U musiqiy 
tovush va ma’lum bir ritmik uyg‘unlikka erishgan ohang hosil qilishning murakkab jarayonlaridan 
biri bo‘lib, asosan, ovoz apparatini mukammal ishlatish asosida tovushlarning ma’lum bir me’yor, 
qoida asosida uyg‘unlashuvi, ohangning mujassamlashuvi jarayonida tashkil etiladi, ya’ni, inson 
o‘zini-o‘zi eshitib, tovushlarni to‘g‘ri yo‘naltirishi natijasida o‘z ovozining to‘g‘ri 
yo‘naltirilganligiga o‘zaro bog‘liqligidadir. Ya’ni, tovushlarni ongli ravishda ma’lum bir ovoz 
kengligida ritm asosida boshqarishidir. Bu jarayonlar so‘zsiz eshitish apparatiga bog‘liq. Usiz 
bunday mukammallika erishib bo‘lmaydi. Eshitish qobiliyatining takomillashishi aynan 
bolalarning kichik yoshidan boshlanadi va bosqichma-bosqich rivojlanib boradi. Ular musiqa 

---

408 
rahbari yoki tarbiyachi ko‘ylab berganda qo‘shiq, kuy yoki ohangni sofligicha eshitadilar va 
shundayligicha qabul qilib, uni kuylashga harakat qiladilar. 
Kichik yoshdagi bolalar ikki yoki uch nota tovushlari oralig‘idagi qo‘shiqlarni kuylay 
oladilar. Ular kattalar kuylarini eshitib, keyin o‘zlari ham shu kuyni kattalardek kuylashga harakat 
qiladilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ovoz apparati mukammal rivojlanmagan bo‘ladi. Bu 
albatta tabiiy hol. Chunki ular hali tabiat, borlik, hayvonot, nabotot olami bilan endi tanishib, endi 
ular bilan hamohang bo‘lib bormoqdalar. Ularning tovush paylari rivojlanmagan, nozik, nafaslari 
kuchsiz, hatti-harakatlari nozik va boshqalar. Bola rivojlangani sari ularning tana a’zolari va ovoz 
apparati bilan bir qatorda eshitish qobiliyatlari ham takomillasha boradi.
Maktabgacha yoshdagi bola ovozi yetarli darjada yoqimli, beg‘ubor, nozik, ingichka va 
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar ustida ko‘pgina tadqiqotchilar haligacha ilmiy 
ishlar va izlanishlar olib borishadi. Bolaning ovoz xususiyatlari, ularning diapazoni imkoniyatlari 
haqida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida mutaxassislar quyidagi fik-mulohazalarni bayon 
etmoqdalar. Ya’ni, bolaning tabiiy ovozi re 1 - si 1, ya’ni undan yuqori va pastki notalarni bola 
kuylaganda tovush zo‘riqishiga uchrab qolishi, natijada ovozi siqib, ovoz apparatiga ziyon 
yetkazishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Nazarimizda bu juda to‘g‘ri. Bu hol bolalarning tovush 
paylarining shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Bu muammolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun aniq 
maqsadga yo‘naltirilgan va puxta o‘ylab chiqilgan ular yoshiga mos musiqa repertuarini tanlash 
tavsiya etiladi. Darhaqiqat, ikki yoki uch yosh bo‘lgan bolalarda “mi 1 – lya 1”, uch – to‘rt yoshli 
bolalarda “re 1 – si 1”, to‘rt – besh yoshli bolalarda “re 1 – si 1”, olti – yetti yoshdagi bolalar uchun 
“re 1 – do 2” diapazondan iborat bo‘lgan musiqiy asarlar tanlash tavsiya etiladi. 
Tavsiya etilayotgan bu ovoz diapazoni bolalarning ovozi pastki, yuqori va ishchi 
diapazonidan kelib chiqqan holda asosli ravishda ko‘rib chiqilgan. Bunda yoshdagi bolalarga 
qo‘shiq o‘rgatayotganda va repertuar tanlaganda nimalarga e’tibor berilishi kerak degan savol 
tug‘ilishi tabiiy hol.
Har bir qo‘shiq ma’lum pedagogik maqsadlarni amalga oshirishni ko‘zda tutib tanlanishi 
kerak. Unda har bir tanlangan yangi qo‘shiq oldingisidan hosil etilgan kuylash ko‘nikmalarini 
mustahkamlashga, va eng muhimi, tovush va ritmlarni eshitish orqali ovoz apparatining 
rivojlantirishga xizmat qilishi kerak.
Qo‘shiq diapazoni bolalar ovoziga mosligi, badiiy g‘oyaviy mazmuni, bolalar dunyoqarashi 
va yoshiga mos bo‘lishini unutmagan holda, ularni doimiy nazoratda saqlab turishimiz kerak 
bo‘ladi. Tanlangan har bir qo‘shiq nafaqat bolani so‘z boyligini rivojlantirib qolmay, balki, 
ularning ovoz apparatini rivojlantirishga xizmat qilishi kerak. Shularni e’tiborga olgan holda 
qo‘shiqlarni o‘rgatishda yoki repertuar tanlashda quyidagi talablarga rioya etilishi talab
etiladi: 

qo‘shiqni tarbiyaviy ahamiyati, g‘oyaviy mazmuni, musiqiy tuzilishi va harakterining 
bolalar yoshiga mosligi; 

qo‘shiqning she’riy matnini sodda so‘zlardan tuzilganligi, tushunish osonligi, shu bilan 
bir qatorda uning badiiy yuksakligi, bolalarning lug‘at boyligiga mosligi va ularning nutqini va 
tafakkurini o‘stirish uchun xizmat qilishi; 

qo‘shiq ohangi, uning harakteri (xushchaqchaq, quvnoq, marsh, mungli, g‘amgin, 
bayramona, ko‘tarinki ruhda), lad va tessiturasi, ovoz diapazoni bolalar yoshiga mos bo‘lishi; 

qo‘shiqning badiiy xususiyatlari va ifodaviyligi, bolalar idrokiga mosligi, garmonik 
tuzilishi va ohangdoshligi, ularni o‘zida qiziqtirish xususiyatiga ega bo‘lishi; 

qo‘shiq shakli (bir yoki ikki qismli yoki kuplet shaklida tuzilganligi) naqoratsimon 
bo‘lishi, kupletlar ikki va undan oshmasligi. 
Qo‘shiqni tanlash jarayonida uning mazmuni bolalarga qisqa, aniq, mantiqli, obrazli va 
qiziqarli hikoya qilib beriladi. Qo‘shiq mazmunidagi axloq-odob, tabiat, ona Vatan, mehr-
muhabbat haqidagi g‘oyalarni, ularning mazmun-mohiyati bolalar ongiga singdirib, ularda 
qiziqish o‘yg‘otadi. 

---

409 
Albatta bunday qo‘shiqlar bugungi kunda bastakorlar ijodiyotida talaygina. Misol tariqasida 
bolalar bastakori Sh.Yormatovning “Ay-yay-yay”, “Islom bobo”; bastakor D.Omonullaevaning 
bolalar uchun yozgan “Diloromning qo‘shig‘i”, “Buvijonim”, “Aziz bo‘ston – O‘zbekiston”, 
“Navro‘zim”, “O‘zbekiston – Vatanim manim” yoki bolalarni sevimli bastakori N.Norxo‘jaevning 
“Nevaralar qo‘shig‘i”, “Buvijonim yaxshisiz”, “Salom bergan bolalar”, “Yaxshi bola”, “Biz 
askarmiz”, “Kapalak va kamalak”, “Kakligim”, “O‘ynasangchi tipratikan”, “Shaftoliga savolim”, 
“Navro‘zim – sho‘x sozim”, “Gullar manim kulganim”; bastakor A.Mansurovning “Vatanginam”, 
“Muzqaymoq”; F.Nazarovning “Paxtaoy”, “Inoq o‘ynaymiz”, “Qish chog‘lari” va boshqa ko‘plab 
O‘zbekiston bastakorlarining bolalar uchun yozgan so‘nmas asarlarini misol tariqasida keltirib 
o‘tish joiz. Albatta, bunday asarlar bolalarning qalbiga chuqur iz qoldiribgina qolmasdan, ularning 
badiiy tarbiyasi va didini o‘stirish bilan bir qatorda eshitish appratinig mukammal rivojlanishiga 
katta yordam beradi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning eshitish qobiliyatini rivojlantirishning yana bir o‘ziga 
xos xususiyatlari shundan iboratki, qo‘shiq mazmuniga mos tasviriy san’at belgilaridan 
foydalanish yoki qo‘shiq tuzilishiga xos savol-javoblar, shuningdek, qo‘shiqni musiqiy jumlalarga 
ajratgan holda bo‘lib-bo‘lib o‘rgatishdir. Bunda bolalar qo‘shiq mazmunga mos musiqiy-ritmik 
harakatlar bilan o‘rgana boshlaydilar. Matn va ohang talaffuzning aniqligi ma’lum me’yorga 
tushgandan so‘ng, qo‘shiqning badiiy ijrosiga erishiladi. Qo‘shiqni vaqt-vaqti bilan sayr vaqtida, 
mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga takrorlab ko‘ylab turish lozim, aks holda uning matni bolalar 
xotirasidan ko‘tariladi va unga nisbatan qiziqish susayadi. Har bir mashg‘ulotda ayniqsa, yangi 
qo‘shiqni o‘rganishdan oldin, ilgari o‘rgatilgan qo‘shiqni takrorlab turish, bolalar ijrosidagi ayrim 
nuqsonlarni tuzatib borishga yordam beradi. Bolalar toliqmasligi uchun qo‘shiq o‘rgatish shakllari 
o‘zgartirib turiladi. Masalan: guruhlarga bo‘lib o‘rgatish; yakkaxon va guruh jo‘rligida; musiqiy 
harakatlar yordamida amalga oshirilib o‘rgatish; qo‘shiq matniga mos raqs elementlarini o‘ylab 
ko‘rishga va o‘zlari uni ijro etishga undab ko‘rish yaxshi samara beradi. 
Musiqa rahbarining tinimsiz mehnati va sa’y-harakati tufayli qo‘shiq mukammal o‘rganilsa, 
shubhasiz bolalarning qiziqishi yanada ortadi. Demak, bu jarayon bejizga emas, chunki ularning 
qay daraja o‘zlashtirishlari shubhasiz ularning eshitish apparatlarini faol ishlashidan dalolatdir. 
Shuningdek, musiqa mashg‘ulotlarining noan’anaviy shakllaridan foydalanib turish, bolalarning 
zerikishini oldini olib, yanada qiziqishlarini kuchaytiradi. Mutaxassislar tomonidan olib borilgan 
ko‘p yillik izlanish bolalarda bir yil davomida o‘n – o‘n ikkita qo‘shiq o‘rganish yaxshi samara 
berishini ta’kidlaganlar.
Bu, albatta, yaxshit natija. Bunga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish tavsiya etiladi: 
bolalarda sof intonatsiya va qo‘shiq ijrochiligi ko‘nikmasini shakllantirish; bolalarga yakkama 
yakka holda ishlash, akapella tarzida ijro etish; bolalarning eshitish qobiliyatini doimiy nazorat 
qilish; kuyning balandligi, tovushlarning uzunligi, kuyning yo‘nalishini aniqlashi; bola o‘zini 
eshita olishi; ijro vaqtida o‘zining xatolarini eshitgan holda tushinib, uni to‘g‘rilashi; ovoz rivoji, 
tabiiy ijroga erishish; bolalarda ijodkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish, ular ijro etgan 
qo‘shiqlarini ritmik harakatli o‘yinlarda ko‘rsata olish kabi jihatlarga e’tibor berish lozim.