B. Q. Xaydarov

Bu bobni o‘rganish natijasida
• ma’lumotlarni yig‘a olasiz, sodda ma’lumotlar qatorini 
tuza olasiz;
• ma’lumotlarni qator ko‘rinishida, jadval va diagrammalar 
ko‘rinishida tasvirlay olasiz;
• sonlar qatorining o‘rtacha qiymati, mediana va 
modasini topa olasiz;
• ma’lumotlar qatori, jadvallar, ustunli diagrammalardan 
tayanch darajada foydalana olasiz, ulardan kerakli 
ma’lumotlarni topa olasiz va o‘qiy olasiz;
• o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar asosida berilgan 
kichik o‘quv-tadqiqot mavzusi bo‘yicha loyiha ishini 
bajara olasiz.
Quyidagi rasmga diqqat bilan nazar soling va hayotimizda ma’lumotlarning 
o‘rni va ahamiyatini tushuntiring.
http://eduportal.uz

---

130
Kundalik turmushda siz gazeta va jurnallardan, radio va televideniyedan hamda 
internet sahifalaridan oʻrtacha hosildorlik, oʻrtacha oylik, oʻrtacha kunlik harorat, 
aholining oʻrtacha yoshi, narxlarning oʻrtacha oʻsishi, oʻrtacha mehnat unumdorligi, 
oʻrtacha oʻzlashtirish kabi oʻrtacha miqdorlar haqida oʻqigan yoki eshitgan boʻlsangiz 
kerak. Bu qanday miqdorlar, ular qanday topiladi va ularni bilish nima uchun kerak? 
Quyida shu haqda toʻxtalamiz.
1-rasmdagi sonlar nurida 
A
(2) va 
B
(10) nuqtalar berilgan. Bu nuqtalarning qoq 
oʻrtasida joylashgan 
C
nuqtaning koordinatasi 6 ga teng boʻlib, u 
A
va 
B
nuqtalar 
koordinatalari orqali quyidagicha topiladi:
2 + 10
2
_____
=
6. 
Bu yerda 6 soni 2 va 10 sonlarning oʻrta arifmetigi deb ataladi.
Bir nechta sonlarning 
oʻrta arifmetigi
deb, bu sonlar yigʻindisini ularning soniga 
boʻlish natijasiga aytiladi.
Uchta 
a, b
va 
c
sonlarning oʻrta arifmetigini
topish uchun bu sonlar yigʻindisi 
(
a
+ 
b
+ 
c
) ni, ularning soni 3 ga boʻlish kifoya:
a
, 
b
 va 
c
sonlarning 
oʻrta arifmetigi
=
(
a
+ 
b
+ 
c
)
3
sonlar yigʻindisi
ularning soni
1-misol.
 
Alisher baliq oviga chiqdi. U birinchi soatda 6 ta, ikkinchi soatda 
11 ta va uchinchi soatda 10 ta baliq ovladi. Alisher bir soatda oʻrtacha nechtadan 
baliq ovlagan?
Yechish:
Alisher 3 soat davomida hammasi boʻlib 6 + 11 + 10 = 27 ta baliq 
ovlagan. U bir soatda oʻrtacha 27 : 3, ya’ni 9 tadan baliq ovlagan.
Javob:
Alisher bir soatda oʻrtacha 9 tadan baliq ovlagan.
Bir nechta sonlarning oʻrta arifmetigi bu sonlarning eng kichigidan katta va eng 
kattasidan kichik boʻladi. Buning toʻgʻriligini yuqoridagi 1-misolda tekshirib koʻring.
Oʻrtacha tezlik
deb bosib oʻtilgan yoʻlni sarflangan vaqtga nisbatiga aytiladi.
2-misol.
 
Poyezd masofani 2 soat davomida 85 km/h tezlik bilan va 3 soat davomida 
80 km/h tezlik bilan bosib oʻtdi. Poyezdning oʻrtacha tezligini toping.
Yechish:
Poyezd bosib oʻtgan yoʻlni hisoblaymiz: 
85·2 + 80·3 = 170 + 240 = 410 (km).
Bu masofani poyezd 2 + 3 = 5 soatda bosib oʻtdi. Poyezdning oʻrtacha 
tezligini topish uchun bosib oʻtilgan yoʻlni sarflangan vaqtga boʻlamiz: 
410 : 5 = 82 (km/h).
Javob:
 
Poyezdning oʻrtacha tezligi – 82 km/h.
Bu natijani poyezdning har bir soatdagi tezliklari oʻrta arifmetigini hisoblash orqali 
ham topsa boʻlar edi: (85 + 85 + 80 + 80 + 80) : 5 = 82 (km/h).