B ozor munosabatlari sharoitida ijtimoiy xayotimizning barsha soxalarida shu jumladan ma’naviyat, ma’rifat va ilm-fan soxalarida ham inqilobiy o‘zgarishlar sodir bulmokda

AVTOMATIK ROSTLANADIGAN, NAZORAT QILINADIGAN VA SIGNALLASHTIRILADIGAN PARAMETRLARNI TANLASH VA ASOSLASH

E lektr stansiyalarda sinxron generatorlar me’yoriy yuklamada yuqori quvvat koeffitsienti (sob f) bilan ishlaydi, ya’ni nisbatan katta bulmagan reaktiv quvvat ishlab chiqaradi, uni iste’moli esa elektr stansiyalarni parallel ishlashdagi statik turg‘unligi bilan shegaralangan.

Hozirgi zamon yuqori va uta yuqori elektr uzatish liniyalaridagi quvvat uzatilayotgan aktiv quvvat (R) me’yordan (R_m) kichiq bulganda katta quvvatli boshqarilmaydigan generator hisoblanadi. Reaktiv quvvat generatorlari-sinxron kompensatorlar esa uni iste’molchisidir. Hozirda tiristorli kur il mal ar bilan uzuliksiz boshqariladigan reaktorli va reaktor-kondensatorli reaktiv quvvat statik kompensatorlari (SK) yaratilgan. Ular elektrstansiya shinalariga va elektr uzatish magistral liniyalariga ulanadi.
Boshqariladigan reaktiv quvvat qurilmalari (manbalari) ya’ni, sinxron va statik kompensatorlar kuyidagilarni ta’minlaydi:

• 
  Kuchlanish va reaktiv quvvat buyisha elektr uzatishda talab etiladigan ish rejimlari;
  

Uzatilayotgan aktiv quvvatni yuqori shegaradagi statik va dinamik turg‘unligi
Elektr uzatishni tula fazali bulmagan ish rejimida ham kuchlanish va tokni simmetrikligi
Liniyalarda kommutatsion uta kuchlanishni oldini olish.
Elektr stansiyalar va taqsimlash podstansiyalaridagi aloxida kuch transformatorlari va avtotransformatorlar yuklama ostida kuchlanishni rostlovshi- transformatsiya koeffitsientini o‘zgartiruvshi qurilmalar bilan jixozlanadi. Bunday qurilmalarga elektroenergetika ob’ektlari reaktiv quvvatini rostlovshi va transformatsiya koeffitsientini rostlovshi rostlagichlar kiradi. Ular yordamida reaktiv quvvat okimini va shinalardagi kuchlanishlarni me’yoriy darajada bo‘lishi ta’minlanadi.
Sinxron kompensatorlar-an’anaviy reaktiv quvvat generatori xisoblanadi va elektr energetikasi tizimida keng kullaniladi. Sinxron kompensatorni ish rejimi, ya’ni reaktiv quvvatni uzatishi yoki iste’mol qilishi uni kuzgatishga asoslangan.
S inxron kompensator nominal tokda kuzgatilganda reaktiv quvvat beradi, kuzgatish toki bulmaganda esa reaktiv quvvat iste’mol kiladi.
quzgatish toki sinxron kompensatorning kuzgatishni avtomatik rostlash qurilmalari bilan boshqariladi. Sinxron kompensatorlarni elektr mashinali kuzgatish qurilmali modifikatsiyasi (asosan tiristorli shetkasiz kuzgatishli) amalda keng kullaniladi.
Reaktiv quvvatni avtomatik koplash, ya’ni quvvat koeffitsientini oshirish ishlab chiqarishda kondensator batareyalari (KB) yordamida xam amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishda reaktiv quvvatga bulgan talab kun davomida o‘zgarib turadi, shuning ushun reaktiv quvvatni avtomatik ravishda rostlab turilmasa kuchlanishni kamayib yoki ortib ketishiga, natijada ba’zi qurilmalarni ishdan chiqishiga olib keladi.
Kuchlanishga boglik xolda KB ni avtomatik rostlash maksimal va minimal kuchlanish relelari yordamida amalga oshiriladi. YUklamani kamayishi kuchlanishni oshishiga olib keladi, natijada maksimal kuchlanish relesi KB ni bir qismini uzib kuyadi. Kuchlanish kamayganda esa minimal kuchlanish relesi KB ni yana ulab kuyadi. qiska vaqt davomida sodir bo‘ladigan kuchlanishni o‘zgarishini (yolgon signallar) sezmaslik ushun KB ni boshqarishda vaqt relelaridan foydalaniladi

2.1. rasmda reaktiv quvvatni avtomatik kompensatsiyalashni blok sxemasi keltirilgan
B u qurilma o‘zgaruvshan tok zanjirlarida KB quvvatini kup pogonali boshqarishga asoslangan. Kup pogonali boshqarish bir pogonali boshqarishga nisbatan sezgir xisoblanadi.
Bu qurilma buyuruvshi (BB) va ijro bloklari (IB) dan tuzilgan. Buyuruvshi (BB) blokiga manba (U_m) va kirish (I_k) kuchlanishi beriladi. BB da xosil kilingan ta’sir signali ±DU=(U_m-U_k) ijro bloki (IB)ga beriladi. Ijro bloki kondensatorlarni ma’lum bir qismini uzadi yoki ulaydi.
Ma’lumki, reaktiv quvvatning asosiy iste’molshilari asinxron dvigatellar (60%), kuch transformatorlari (20%), induksion peshlar va tugrilagichlardir (20%).
Kuchlanishi 1000 V-gasha bulgan KB-larning urnatish joylari kuyidagicha tanlanadi:

• 
  Markazlashtirilgan urnini koplashda KB sex transformatori (TP) yonida urnatiladi va uni 0,4 kV li taqsimlash qurilmasi (Tq) ga ulanadi;
  
• 
  Gurux ushun urnini koplashda KB gurux tarkatish qurilmasi yoki shina yoniga urnatiladi va ularga ulanadi;
  
• 
  Individual urnini koplashda KB asinxron dvigatelga (iste’molshi) yakin joylashtirilib, uning stator chulg‘amiga ulanadi.
  

Reaktiv quvvatni rostlash vaqt, tok yoki kuchlanish buyisha amalga oshiriladi. Vaqt va tok prinsiplarida tula (S) va reaktiv quvvatni o‘) sutkalik grafiklaridan foydalaniladi. Kuchlanish prinsipida esa maksimal va minimal kuchlanish relesi signali buyisha rostlash amalga oshiriladi.


2 .2. rasm. Reaktiv quvvatni bir pogonali avtomatik boshqarish sxemasi
Sxemani ishlash prinsipi kuyidagicha: Kuchlanish l PH minimal kuchlanish relesi yordamida nazorat kilinadi. Tarmokda kuchlanish pasayganda 6u rele vaqt relesi l PB zanjiridagi o‘zini kontaktini ulaydi, y ma’lum kechiqish vaqtidan so‘ng ulanish chulg‘ami (UlSH) zanjirini tutashtiradi, natijada uzgich B kondensator batareyasini ulaydi. Kuchlanish belgilangan qiymatdan oshib ketganda 2 PH releni 2 PB vaqt relesi zanjiridagi kontakti ulanadi, y ma’lum kechiqish vaqtidan so‘ng o‘zish chulg‘ami (UzSH) zanjirini ulaydi, uzgich B kondensator batareyasini uzadi. l PB va 2 PB vaqt relelari qisqa muddatli kuchlanishni o‘zgarishi yuz berganda uzgichni ishlamasligini ta’minlaydi. Kondensator batareyalarini ximoyasi oraliq relesi (PO) orqali amalga oshiriladi, y P3 ximoya relesi kontaktlari orqali impuls oladi.