|
o'simliklarni mineral oziqlanish nazariyasini
ynratdi. Shuningdek, u 0‘ simlik azotni havodan ammiak holida oladi
degan xato fikrga kelgan, ammo keyinchalik (1856) o‘ z xatosini
anglaydi va 0‘ simliklar azotni ildiz orqali nitrat ko'rinishida qabul qiladi
degan fikrga kelgan hamda o‘zining
«minimum qonuni»
va
«qaytarilish
qanuniyatini»
taklif etdi. Libixning «minimum qonuni» ning mohiyati
ehundaki, mineral o‘g‘ itlarning har qanday miqdori ham o‘ simliklar
hosilining oshishiga olib kelmaydi, chunki o‘ simliklaming mutlaq
hosildorligi tuproqda yetishmayotgan moddaga bog‘ liqdir. Uning
Ikkinchi «qaytarilish qonuniyati» ning mohiyati shundaki, 0‘ simlik
tomonidan o‘ zlashtirilgan element tuproqga qaytarilishi lozim, aks holda
tuproq kambag‘ allashib boradi. Keyinchalik Libixning ayrim izohlari bu
qonuniyatni soddalashtirib o‘zlarining tuproq unumdorligini kamayishi
qonuniyatlarini ilgari surishdi. Ammo hozirgi zamon dehqonchiligi bu
flkmi umuman noto‘ g‘ ri ekanligini tasdiqlamoqda, ya’ ni qishloq
xo'jaligi ekinlarining hosildorli mineral o‘ g‘ itlar berish va agrotexnikani
oqilona qo‘ llash tufayli doimiy ravishda oshib bormoqda.
Boshqa bir olimlar, I. Knop va Yu. Saks (1859), o‘ z tajribalari orqali
«gumus nazariyasi» ni to‘ la inkor qilishdi. Ular o‘ simliklami 0‘ simliklar
tuproqsiz, sharoitda faqatgina suvli muhitda, N, P, K, Sa, Mg, Fe, S
ishtirokida ular mevalarining pishish vaqtigacha o‘ stirish mumkinligini
isbotlashgan. Ushbu olimlarning tajribalari tufayli mineral oziqlanish
nazariyasi o‘ z tasdig‘ ini to‘ la topdi va o‘ simliklami qumli va suvli
sharoitda o‘ stirish uchun qoMlaniladigan
vegetatsion uslubga
asos
solindi. Kanopning ozuqa eritmasi hozirda ham o‘ simliklami suvli
muhitlarda o‘ stirish uchun qo‘ llaniladi.
Bussengo o‘ z tajribalarida vegetatsion uslubni qo‘ llash orqali,
yuksak 0‘ simliklar atmosfera havosining molekular azotini o‘ zlashtira
olmasligini ko‘ rsatdi. Shunday xususiyatga faqatgina dukkakdoshlar
oilasi vakillarigina ega boMib, ular tuproqda azot to‘ planishiga olib
keladi.
Birinchi bor dukkakdoshlar oilasi vakillarining tuganak bakteriyalar
bilan simbiozi natijasida tuproqda azot yig‘ ilishini asoslab bergan olim
nemis botanigi va mikrobiologi G. Gelrigeldir (1880). Dukkakdosh-
laming tuganak bakteriyalari esa birinchi bor rus botanigi M.S. Voronin
(1866) tomonidan isbotlangan.
Hozirgi vaqtda tuproqda azot yig‘ ilishiga olib keluvchi bir qancha
mikroorganizmlar aniqlangan. Bulardan biz
ammoniflksatorlarni,
azotofiksatorlarni, nitriflkatorlami va denitriflkatorlarni
ko‘rsatishimiz
mumkin. Ularning vazifalari asosan quyidagilardan iborat:
- ammonifikatorlar azotli organik birikmalami, masalan, oqsillar,
nuklein kislotalar mochevina va boshqalami parchalaydi;
-
azotofiksatorlar molekular azotni bogMash xususiyatiga ega;
- nitrifikatorlar 02yordamida ammiakni nitratlargacha oksidlaydi.
- denitrofikatorlar nitratlarni molekular azotga aylantiradi. Ammo O2
yetishmagan sharoitda ular nitratlar kislorodidan foydalanishadi va
azotni atmosferaga qaytaradi hamda tuproqni kambag‘ allashishiga olib
keladi.
0 ‘simliklaming mineral oziqlanishi bevosita tuproq bilan bog‘ liq
boMgani tufayli biz tuproqshunoslikning ilmiy asoslarini yaratgan rus
olimlari P.A. Kostichev va V.V.Dokuchaevlaming hamda tuproqning
shimuvchi kompleksi asoslarini yaratgan K.K. Gedroyts ishlarini aytib
o‘ tishimiz lozim. Bunga asosan moddalar shu jumladan minerallar
tuproqda mexanik yo‘ l bilan fizik ta'sir natijasida, kimyoviy va biologik
bogMash tufayli ushlab turiladi.
Mineral elementlarning o‘ simliklardagi mi
qdori. 0 ‘ simliklar
itrof muhitdan u yoki bu miqdorda deyarli barcha davriy sistemada
uchraydigan elementlami o‘ zlashtiradi. Ammo boshqa kimyoviy
elementlar bilan almashtirib bo‘ lmaydigan, o‘ simliklarning o‘ sishi va
rivojlanishi uchun o‘ ta zarur boMgan 19 ta element alohida ahamiyatga
ega. Ular С, H, O, N, P, S, K, Ca, Mg, Fe, Mn, Cu, Zn, Mo, B, Cl, Na,
Si, Co kabi elementlardir. Bulardan faqatgina 16 tasi mineral
elementlardir. Chunki С, H va О o‘simliklarga asosan C 0 2, 0 2 va H20
holida o‘zlashtiriladi. Ushbu elementlarning keyingi uchtasining Na, Si
Co o‘ simIikIar rivojlanishi uchun zarurligi hozircha o‘ z tasdigMni toMa
topgani yo‘ q. Masalan, natriy elementining ayrim o‘ simliklar Masalan,
lavlagi
va
sho‘ rlanishga
moslashgan
o‘ simliklar
tomonidan
o‘ zlashti ri 1 is hi kuzatilgan xolos. Kremniy esa sholi uchun o‘ta zarur
boMib boshoqdoshlar somoni tarkibida ham ko‘ p uchraydi.
Birinchi to‘ rtta (С, H, O, N ) element organogenlar deyiladi. Chunki
ular o‘ simlik quruq ogMrligining asosiy-95% qismini tashkil qiladi.
Bunda uglerodning ulushi 45%, kislorodniki 42%, vodorodniki 6,5%,
AZnlnlki 1.5% miqdomi tashkil qiladi. 0 ‘ simlik quruq og‘ irligining
цо
1
цйп
5% qismi kul elementlariga, xususan, P, S, K, Oa, Mg, Fe, AI,
N i, Si va boshqalarga to‘ g‘ ri keladi. 0 ‘ simliklaming mineral tarkibi
lo'g'risida ularning kulida uchraydigan elementlarning miqdoriga qarab
Xllloia
qilinadi
va yuqorida
keltirilgan
elementlar birgalikda
Itiakrodcmentlar deyiladi.
0 ‘ simlik to'qimalarida juda kam miqdomi ( 0,001%) tashkil qiluvchi
immo o‘ simliklaming muqobil o‘ sishi va rivojlanishi uchun zarur - Mn,
Do'stlaringiz bilan baham: |
