B. O. Beknazarov

Haqiqiy kserofitlarga
 shuvoq, itgunafsha kabi  o'simliklar kiradi. Bu 
o‘ simliklar  hujayralarida  osmotik  bosim  yuqori  boMib,  transpiratsiya 
^  miqdori kam bo‘ ladi.

Yarim  kserofitlarga
  g‘ozoyoq,  marmarak  kabi  o‘ simliklar  kiradi. 
Ular hujayralarining sitoplazmasi yopishqoqligi kam, ildizlari juda ham

chuqur  ketib  sizot  suvlarigacha  yetib  boradi.  Barglarida  boradigan 

transpiratsiya jarayoni kuchli boMadi.


Cho'l  kserofitlariga
  chalov  kabi  boshoqdoshlar  oilasining  choMda 
o‘ sadigan  ayrim  turlari  kiradi.  Ular  yoz  yomg‘ iri  suvlaridan  yaxshi 
foydalanishadi,  ammo  faqatgina  qisqa  suv  etishmasligiga  chidashi 
mumkin.
Poykilokserofit
  o'simliklarga  lishayniklar  kabi  suv  etishmagan 
sharoitda anabioz holatiga o'tuvchi o‘ simliklar kiradi.
Efimerlar.  Bular  bir  yillik  cho'l,  chala  cho‘ l  va  qisman  dasht 

o'simliklaridir.  Ularning  o‘ sish,  rivojlanish  va  urug‘  tugish  davri juda 

qisqa, asosan bahor va kuz paytlarida o‘ sadi. Qurg‘ oqchilik boshlanishi 
bilan  ular  o‘ sishdan  to‘ xtaydi.  Efimer  o‘ simliklarga  Iolaqizg'aldoq, 
taroqbosh, chitir, qarg‘ atimoq kabi o‘ simlikIar kiradi.
IV.12. 0 ‘ S IM L IK L A R N I SUG‘ ORISHNING F IZ IO L O G IK  
AC O SLAR I
Sun'iy  sug‘ orish yuqori  hosil  olish garovidir.  Suv taqchilligi qanday 
boMishdan  qa’tiy  nazar  u  o‘ simliklardagi  fiziologik jarayonlarga  ta’sir 
etadi.  Sun’ iy  sug‘ orishni  to‘g‘ri  tashkil  qilishda  barcha  ichki  va tashqi 
omillar  inobatga  olinishi  lozim  hamda  sug‘ orish  soni,  muddatlari  va 
me’yorini aniq belgilash kerak.
0 ‘ simliklar  vegetatsiyasi  davomida  lozim  boMgan  suv  miqdori-
■‘orish normasini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
E=aP+AW+M
E-umumiy suv miqdori, m3/ga;
aP-o‘ simlikIaming  yogMngarchilik  hisobidan  foydalanishi  mumkin 
boMgan suv miqdori, m3/ga;
M-bir marta sug‘ orish normasi, m3/ga.
G‘ o‘ za  uchun  bu  ko‘ rsatkich  3500-10000  m3/ga  atrofida  boMishi 
mumkin.

Bir marta sug‘ orish normasini quyidagi formuladan aniqlaymiz: 

M=AN(Vp-Vo)-100
M-bir marta sug‘ orish normasi, m3/ga;
A-tuproqning hajmiy massasi, t/m3;
N-tuproqning namlanuvchi qatlami;
Vp- tuproqning namlanuvchi qatlamidagi dala namlik sigMmi;
V 0-sug‘oriladigan dala tuprogMning namligi, %.

13ir  marta  sug‘ orish  normasi  o‘ simliklaming  o‘ sish  fazasi  va  bu 

fuzada  suvni  o'zlashtirish  xususiyatlaridan  kelib  chiqadi.  Masalan, 
g'o’ zaning 
sug'orish 

normasi 
umumiy 

miqdorining 
20-25% 

gullagungacha,  50-55%  gullash  fazasida  va  15-20%  ko‘ saklash  va 

pishish fazasida beriladi.
Sug‘orish  muddatlarini  belgilashda  eng  to‘ g‘ ri  tavsiya  o‘ simlikni 
fiziologik holatini aniqlash bo‘yicha olingan ma’ lumotlardir, ya’ni  barg 

hujayralarining  so'rish  kuchini  aniqlash  va  unga  qarab  sug‘ orish 

muddatlarini  belgilash  lozimdir.  G‘ o‘za  barglarining  so'rish  kuchi 
gullaguncha-12  atm.  gullash  fazasida-14  atm,  ko'saklash  va  pishish 
fazasida 14-16 atm atrofida boMdi.
Suv  tanqisligining  fiziologik  jarayonlarga  ta’ siri.  0 ‘ simliklarga 
suv  yetishmasligi,  ularda  boradigan  barcha  fiziologik  jarayonlarga, 
xususan,  suvning  surilishiga,  ildiz  bosimiga,  urug‘ laming  o'sishiga, 
ustitsalar  harakatiga,  transpiratsiyaga,  fotosintezga,  nafas  olishga, 
fermentlarning 
faolligiga 
mineral 
moddalaming 
nisbatiga 
va 

boshqalarga salbiy ta’sir qiladi.

0 ‘simliklarga  suv  etishmasligiga  xarakterli 
hoi 
bu 

uning 
to‘qimalarida  ertalab  suvning  nisbatan  ko‘ proq  boMishi  va  kesilgan 

poyalardan hujayra va to‘ qimalari shirasining ajralmasligidir.
Suv  yetishmagan  sharoitda  o‘ sgan  o‘ simliklar  hosildorligida, 
mevalarining 
ta’mida, 
yog‘ ochligining 

qattiqligida, 

tolalarining 
mustahkamligida 
salbiy 
o'zgarishlar 

kuzatiladi. 

Shuningdek, 
urugMaming  unishi  va  o‘sish  energiyasi  hamda  uning  suv  bilan 
ta’minlanganligi  o‘rtasida  ham  ma’ lum  bi
r  bogManish  mavjud.  Ammo 
har  xil  0‘ simliklar  urug'ining  unishi  uchun  uning  turiga  qarab  har  xil 
miqdorda suv kerak boMadi.
Suv  yetishmasligining  o‘sim!iklarga  birlamchi  ta’siri,  bu  uning 
hujayralaridagi erkin suv miqdorining kamayib ketishidir. Ushbu hoi o‘ z 
navbatida  sitoplazmadagi  oqsillar  qobig‘ iga  ta’sir  qiladi  va  oqsil 
fermentlar 
funksiyasining 
o‘zgarishiga 

olib 
keladi. 

Xususan, 
sintezlovchi 
fermentlarning 
faolligi 
kamayib, 
gidrolizlovchi 
fermentlarning faolligi  ortadi.  Masalan,  proteoliz fermentlarining ta’ siri 
natijasida  hujayradagi  kichik  molekular  moddalaming  miqdori  oshib 
ketadi.  Shuningdek,  polisaxaridlaming  parchalanishidan  eruvchan 
qandlaming  miqdori  ortadi.  Lekin  suv  yetishmasligida  barglardagi 
oqsillar miqdori kamaysada, uning urug'dagi miqdori ortadi.
Suv  yetishmasligi  barg  hujayralaridagi  ribonukleaza  fermentining 
faolligining pasayishiga va RNK  miqdorining kamayishiga  olib keladi.

Shuningdek, 

suv 

yetishmasligida 

sitoplazmada 
poiiribosomalar 
kompleksining  yemirilishi  ro‘ y  beradi.  Bu  esa  o‘z  navbatida 
hujayralarda boradigan oqsillar sintezining buzilishiga olib keladi.
Erkin  suv  miqdorining  kamayishi  natijasida  esa  vakuolalar 
shirasining  konsentratsiyasi  ortadi  va  u  quyuq  gelni  eslatadi. 
Shuningdek,  ionlaming  hujayradan  ko‘ plab  chiqishi  natijasida  ularning 
hujayradagi tarkibi va nisbati o‘ zgaradi.
Suv  yetishmasligining  boshlang‘ ish  davrida  fotosintez jarayonining 
qisman  kuchayishi  kuzatiladi,  lekin  fotosintezning  umumiy  jarayoni 
pasayadi. Bunga quyidagi hollar sababchi boMishi mumkin.
1.  Barg ogMzchalarining yopiiishi tufayli C 02 ning yetishmasligi.
2.  XIorofillar biosintezining buzilishi.
> 3.  Fotofosforirlanish va elekticnlar tashiluvining buzilishi.

4.  CO; ning qaytarilish vaf;'c,id;uyoviy jarayonlardagi o'zgarishi.

5.  Xloroplastlar tuzilishidagi o‘ zgarish.
6. Barglarda  sintez  boMgan  assimilatlaming  ulardan  chiqishini 
to'xtashi.
.  Fotosintez  jarayoni  jadalligining  pasayishi  natijasida  fotosintetik 
fosforirlanishda hosil boMadigan ATF miqdori kamayadi.
Suv  yetishmasligi  barglarning  nafas  olish  jarayoni  jadalligiga 
ularning  voshiga  qarab  har  xil  ta’ sir  qilis
hi  mumkin.  Masalan,  yosh 
barglarda  xuddi  fotofosforlanish  mahsulotlari  kabi  nafas  olish jadalligi 
ham  kamayadi.  Yetuk  barglarda  esa  bunday  o‘ zgarish  kam  kuzatiladi, 
lekin  nafas  olish  koeffisienti  1< boMadi.  Suv tanqisligida transpiratsiya 
niqdori  kamaysa,  o‘simlik  qizib  ketadi.  Buning  natijasida  fiziologik 
jarayonlar  salbiy  tomonga  o‘ zgarib  0‘ simlik  nobud  boMishi  mumkin. 
Ko‘pincha  bu  taqchillik  5-10%  atrofida  kuzatiladi  va  o‘ simliklarga 
chuqur  zarar  keltirmaydi.  Tuproqda  suv  
miqdori  kamayganda  ham 
o‘ simlikda  suv  muvozanati  kuchliroq  buziladi.  Barglar  soMishi  ham 
mumkin.

0 ‘ simliklardagi  suv  taqchilligi  quyidagi  formula  bilan  aniqlanishi 

mumkin:

M
D = (1------ )  100

M,
D-suv taqchilligi;

M-barg kesmalarining suvga solinganigacha ogMrligi (g);

Mi-barg  kesmalarining  bir  soat  davomida  suvda  saqlanganidan 
keyingi ogMrligi.

O'simliklammg  soMishi  vaqtinchalik  yoki  uzoq  vaqtgacha  bo lishi 

mumkin.  Vaqtinchalik  soTtsh  kun  juda  issiq  va  quruq  boMganda 
kuzatiladi.  Bunda  suv  muvozanati  buzilad
i,  ammo  kechqurun 
transpiratsiya  pasayib  suv  muvozanatlashadi.  Vaqtincha  so  isi 
hosildorlikni  pasaytiradi,  chunki  fotosintez  eng  kichik  qiymatga  ega 
boMadi.  Agar tuproqda suv  miqdori  kamaysa,  soMish uzoq vaqt davom 
etadi.  Bunda  suv  etishmasligi  kechasi  ham  tiklanmaydi,  о si 
i 
ko‘ proq  zararlanadi.  Kechasi  tiklanmagan  suv  miqdori  qoldiq  de  's' 
deyiladi.  Ayrim hollarda bunday 0‘ simliklar qurib qolib, nobud bo‘ lishi 
ham mumkin. 
.
0 ‘ simliklaming  so‘ lishi  generativ  organlarga  ayniqsa  kuchiisa  iy 

ta’ sir  etadi  va  buning  natijasida  gullar,  mevalar  to'kilib  hosildo  1 

pasayadi.  Suv  taqchiUigi  turli  xil  0‘ simliklarga  har  xil  ta sir  et 
. 
Masalan,  kartoshka  o‘ z  tanasidagi  suvni 
 1/3  qismini  yo‘ qotsa  am, 

soMish kuzatilmaydi. Soyaparvar o‘ simliklarning 13-15% suv yo qotis  1 

ulaming darhol so‘ lishiga olib keladi.
IV.13. A N TITR A N SPIR A N TLA R
Ayrim  kimyoviy  moddalar o‘ simliklarga  purkalganda transpiratsiya 
jadalligining 
pasayishi 
kuzatilgan. 
Bunday 

moddalami