B mengliyev, G. Tojiyeva

 
 
Asosiy adabiyot: 
1. Азизов О. Тилшуносликка кириш. Т., ― Ўқитувчи‖, 1996. 
2. Баскаков Н., Содиқов А., Абдуазизов А. Умумий тилшунослик. Т. ―Ўқитувчи‖, 1979. 
3.Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т., ―Ўқитувчи‖, 1981. 
 
Yordamchi adabiyot: 
1.Aхманова O.С. Фонология. Москва, 1954. 
2.Трубецкой Н.С. Oсновы фонологии . Moсква , 1960 . 
 
Mavzu: Tovush ifodasi. Transkripsiya 
 
Reja: 
1. Tovush ifodasi haqida. 
2. Transkripsiya – nutq tovushlarining barcha xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalash vositasi. 
3. Transkripsiya tamoyillari to`g`risida. 
4. Ba‟zi diakritik belgilarning vazifasi va ahamiyati. 
5. Fonetik va fonologik transkripsiya. 
 

---

 
48 
Mavzu bo`yicha tayanch tushuncha: 
Nutq  tovushlarining  ifodasi  sifatida:  harf,  fonema,  transkripsiya;  transkripsiyaning  asosiy  tamoyillari,  transkripsion  belgilar  va 
alifbo, diakritik belgilar, fonetik transkripsiya, fonologik transkripsiya, grafematik transkripsiya. 
 
  Havoning  to`lqinlanishidan  tovush  paydo  bo`ladi.  Tevarak-  atrofimizdagi  tovushlar  (bir  predmet  ikkinchi  bir  predmetga 
urilganda,  tekkanda  chiqadigan  tovushlar;  shamolning  ovozi,  mashinaning  g`izzillashi  kabi)  mexanik    tovushlar  hisoblanadi.  Sizga 
ma‟lumki, tovushlarni fizika fani o`rganadi.  
  Nutq  tovushlari  ulardan  farq  qilib,  o`pkadan  chiqqan  havo  oqimining  tovush  paychalarini  tebratib  o`tishi,  nutq  uzvlarining 
talaffuz jarayonidagi faoliyati natijasida vujudga keladi. Nutq tovushlarining tabiatdagi boshqa  tovushlardan asosiy farqi ularning  kishilar 
o`rtasidagi nutqiy aloqa qilish vositasining eng kichik, asosiy tarkibiy qismi ekanligidadir. Demak, nutq tovushlari ijtimoiy qimmatga ega 
ekanligi bilan ahamiyatlidir. 
  Nutq tovushlarining, asosan, uch xil ifodasi mavjud bo`lib, bular harf, fonema va transkripsiyadir. 
  Nutq tovushlarining, yozuvdagi shartli ifodasi harf hisoblanadi. Tovush bilan harfni farqlash lozim, ular bir narsa emas. Tovush 
nutqqa xos birlik bo`lsa, harf yozuvga tegishlidir. Harf ham ijtimoiy qiymatga ega, biroq u o`z ijtimoiy xizmati bilan tovushga teng kela 
olmaydi.  Tovushga  nisbatan  harfning  vazifasi  bir  qadar  chegaralangan.  Chunonchi,  o`t  (olov),  o`t  (maysa),    o`t  (fe‟l),  o`tkazmoq, 
o`tqazmoq,  o`tqizmoq,  noo`rin,  do`ppi,  o`n,  o`q  so`zlarining  hammasida  [o`]  tovushi  ishtirok  etadi.  Ammo  bu  so`zlar  tarkibidagi  [o`] 
tovushining talaffuzi aynan bir xilda emas, ma‟lum darajada farqlanadi. Yozuvda esa tovushning serqirraligi hisobga olinmaydi va birgina 
harf bilan ifodalanaveradi. Zero, harf yuqorida ta‟kidlaganimizdek, tovushning barcha xususiyatlarini aks ettira olmaydi. 
  Tovush so`zining faqat moddiy qobig`igina bo`lib qolmay, balki so`z va so`zshakllarni o`zaro farqlash, ma‟no ajratish vazifasini 
ham  bajaradi.  Bu  sizga  “Fonema”  mavzusidan  yaxshi  tanish.  Demak,  nutq  tovushlari  ifodasining  yana  bir  ko`rinishi  fonema  bo`lib, 
fonemani harfdan farqlash juda zarurdir. Ma‟lumki, fonema eng kichik til bo`lagi bo`lib, so`zlarni, morfemalarni o`zaro farqlashga xizmat 
qiladi. Masalan, tor, tar, ter, tir, tur, to`r so`zlarida [a], [o], [e], [i], [u], [o`] unlilari fonemalar hisoblanadi. Sor, bosh, qol, dog`, nok, goh, joy 
kabi so`zlarda [s], [r], [b], [sh], [q], [l], [d], [g`], [n], [k], [g], [h], [j], [y] undoshlari ma‟no farqlovchi fonemalardir. 
  O`rdak  so`zidagi  har  bitta    tovush  (harf)  alohida  fonemadir.  Ammo  o`,  r,  d,  a,  k,    tovush  (harf)lari  alohida  olib  qaralganda 
fonema bo`la olmaydi. Fonema bilan harf tushunchai o`zaro uzviy bog`liq, ammo ular aynan bir narsa emas. Harf yozuv birligi, fonema 
esa tilshunoslikning “Fonologiya” sathida o`rganiluvchi til birligidir. 
  Muayyan til yoki shevadagi tovushlar talaffuzini, ayrim shaxslar nutqini maxsus belgilar orqali aynan yozib olish transkripsiya 
deyiladi. Transkripsiya latincha  “transciptio” so`zidan olingan bo`lib, “qayta yozish” degan ma‟noni bildiradi. Fan olamida transkripsiya 
so`zi  turli  ma‟nolarda  qo`llaniladi.  Masalan,  biologiyada  tirik  hujayralarda  matritsa  –  dezoksiribonuklein  kislota  (DNK)da  ribonuklein 
kislota (PNK) biosintezining amalga oshish jarayoni tushinilsa, musiqada ayrim musiqa asarini boshqacha tarzda – biror so`zga moslab 
ifodalash (aranjirovka) yoki erkin qayta ishlash tushiniladi. 
  Tilshunoslikda  esa  keng  ma‟noda  atoqli  –  geografik,  tarixiy  va  boshqa  nomlarning  ma‟lum  bir  qoida  asosida  berilishi;    tor 
ma‟noda esa transkripsiyaga yuqorida berilgan ta‟rif asosi anglashiladi. Bu atama ko`pincha keyingi ma‟noda ishlatiladi.  
Demak, 
transkripsiya nutq tovushlarining barcha xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalsh vositasi bo`lib, yozuvning shartli, sun‟iy  turidir.  
  Transkripsiya  o`rganish nima uchun kerak? Bu savolga shunday javob berish mumkin:  
  birinchidan,  transkripsiya  og`zaki  nutq  jarayonida  talaffuzning  yozuvda  aks  ettirilmagan  tovush  xususiyatlari  va  yozuvdagi 
matnlarni to`g`ri va juda aniq ifodalash uchun zarur; 
  ikkinchidan,  qadimgi  yozuvlarni  to`g`ri  o`qish,  o`rganish,  o`qilishi  qiyin  va  murakkab  bo`lgan  ieroglifik  va  bo`g`inli  yozuvlarni 
o`rganish uchun zarur; 
  uchinchidan, orfografiya qoidalarida tarixiy- an‟anaviy tamoyil saqlangan tillarni o`rganish ishlarini osonlashtiradi; 
  to`rtinchidan, chet tillarning talaffuzini o`rganishda katta ahamiyatga ega. 
  Transkripritsiya  tamoyillari  o`ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo`lib,  u  orfografiyaning  fonetik,  morfologik,  shakliy  va  tarixiy  – 
an‟anaviy prinsiplaridan farq qiladi. Transkripsiyaning asosiy tamoyiliga ko`ra so`zlar qanday eshitilsa, shunday yozib olinadi. Bu holat 
qisman orfografiyaning fonetik prinsipiga o`xshaydi. Biroq orfografiyada odatda bir tovush bitta harf bilan ham, ba‟zan bitta tovush ikki 
harf bilan ham yoki, aksincha, ikki tovush bitta harf  bilan (bunda kirill alifbosidagi e, ѐ, ю, я grafemalari nazarda tutilmoqda) berilishi ham 
mumkin. Transkripsiyada esa hamma vaqt bir tovush harf (belgi) bilan beriladi. 
  Transkripsion  belgilar  xalqlar  o`rtasida  keng  tarqalgan  an‟anaviy  alifbolar  asosida  tuziladi.  Ularga    qo`shimcha  belgilar  ham 
qo`shiladi. Transkripsion belgilar soni asos qilib olingan alifbo harflari sonidan ko`p bo`ladi. Asosiy transkripsion belgilarga qo`shiladigan 
qo`shimcha belgilar diakritik belgilar deyiladi.  
  Transkripsiyada yozib olinayotgan materialni mumkin qadar aniq qilib berish maqsadida shartli belgilardan ham foydalaniladi. 
Transkripsiyada  ishlatilishi mumkin bo`lgan ba‟zi shartli ifoda va diakritik belgilar haqida ma‟lumot beramiz. 
  [   ] – umumiy matndan ajratilib, transkripsiya uchun tanlangan so`zlar ko`rsatiladi. 
  //  -  bu  belgi  ikkita  shaklning  bajaradigan  funktsiyasi  (vazifasi)  jihatdan  teng  huquqqa  ega  ekanligini  ko`rsatish  uchun 
qo`llaniladi: - dek // - day 
  = - bu belgi tarjima bilan asl matn yoki asosiy mant bilan transkripsiyadagi izoh orasiga qo`yiladi.  
   > - biror so`z yoki shaklning boshqa so`z yoki shaklga o`tganligini ifodalaydi. Masalan, durur > dir, bu kun > bugun kabi. 
  < - bu belgi biror so`z yoki shakl qaysi so`zdan yoki shakldan kelib chiqqanligini ko`rsatadi. Chunonchi, bilan < ila , uchun < -
chun kabi. 
  / - bir shevadagi shakllarning variantlarini ko`rsatish uchun qo`llaniladi. Masalan,  qipchoq shevalaridagi – di / -ti, -di‟ / - ti‟ kabi. 
  : - bu belgi o`zidan oldingi unli tovushning  to`la cho`ziqligini  bildiradi: 
sha: r (shahar), sa: r (sahar) kabi.Bu belgi undosh tovushdan keyin qo`yilganda [i] unlisining kuchsizlanishini ko`rsatadi:  b: lak, t: 
lak, p: choq kabi.  
  Transkripsiya, asosan, ikki xil ko`rinishga ega: fonetik transkripsiya va fonologik transkripsiya. 

---

 
49 
  Fonetik transkripsiyada har bir tovush maxsus belgi bilan ifodalanadi va u, asosan, dialektologik  ishlarda qo`llaniladi. Uning 
vazifasi tildagi tovushlarni mumkin qadar,  to`liq va barcha qirralari bilan ifodalashdir. Fonetik transkripsiyada tovushlarning muayyan 
holatlarda artikulyatsion – akustik  tomondan o`zgarishi hisobga olinadi va so`z tarkibidagi ma‟no farqlovchi tovushlarning har bir varianti 
uchun alohida belgi qabul qilinadi. Transkripsiyaning bu turida transkriptsion belgilar kvadrat qavs ichida beriladi. Chunonchi, [k], [t], [p] 
fonemalarining    unlilardan  oldin  talaffuz  qilinuvchi  variantlari  [kh],  [th],  [ph]  belgilari  bilan  ifodalanadi.  Fonetik  transkripsiyaning 
imkoniyatlari keng bo`lib, u ba‟zan allofonik transkripsiya deb ham yuritiladi.  
  Fonologik transkripsiya so`zshakl va morfemalarni farqlay oluvchi har bir fonema uchun bir belgi qo`yish tamoyiliga asoslanadi. 
Bunda fonemalar variantlari, ya‟ni tovushlarning turlicha talaffuzi hisobga olinmaydi. Fonologik transkripsiya belgilari vertikal chiziqdagi 
qavs ichida beriladi: /k/, /t/, /p/ kabi. Transkripsiyaning bu turi fonematik transkripsiya deb ham yuritiladi. 
  Hozirgi  kunda  kirill  alifbosi  asosida  tuzilgan  rus,  o`zbek  va  boshqa  tillardagi  transkripsiyalar  sistemasi  mavjud.  Yozuvdagi 
harflarni  ba‟zi  tuzatishlar  va  o`zgartirishlar  asosida  tuzilgan  belgilar  grafematik  transkripsiya  deb  yuritiladi.  Tilshunos  olimlar  – 
V.V.Reshetov va Sh.Sh. Shoabdurahmonovlar tomonidan tuzilgan grafematik transkripsiya o`zbek dialektlarida uchraydigan tovushlarni 
ifodalashga  mo`ljallangan.  Bu  transkripsiya  sistemasida  o`zbek  kirill  alifbosidagi  barcha  harflar  va  qo`shimcha  diakritik  belgilar 
qo`llaniladi. 
  Olim  A.K.Borovkov  tomonidan  taklif  etilgan  va  keyinchalik  akademik  L.V.Shcherba,  professor  E.V.Polivanovlar  tomonidan 
takomillashtirilgan  lotin alifbosi asosidagi transkripsiyadan hozir ham foydalanilib kelinmoqda. Lotin alifbosi asosida  tuzilib tilshunoslikda 
keng qo`llaniladigan transkripsiya xalqaro fonetik alifbo nomi bilan yuritiladi.  
  O`zbek tilida unli fonemalarning quyidagi variantlari bor: 
  a – til orqa, lablanmagan, keng unli. U ko`proq qipchoq shevalaridagi o ni ifodalaydi. Chunonchi, ata (ota), bala (bola), bash 
(bosh) kabi. 
  ə -a unlisining tor va qisqa varianti: ə k ə (aka), ana (ə n ə) ….  
  o - o` unlisining urg`u tushmagan varianti: otin (o`tin), g`oza (g`o`za), jora (jo`ra) kabi. 
  o - o` unlisining til orqa, lablangan, o`rta keng varianti. Bu variant juda ko`p qishloq shevalarida uchraydi: yol (yo`l), qol (qo`l), 
oraq (o`roq) kabi. 
  Rus tilida unli tovushlarning (fonemalarning) variantlarini aks ettirish uchun (ъ, b, ^ ъ ) kabi diakritik belgilar qabul qilingan. 
Transkripsiyada yumshoq undoshlar alohida belgi („) bilan ko`rsatiladi. 
Masalan, (быть-быт`,  любов-л` увоф) kabi.