B mengliyev, G. Tojiyeva



Download 2,83 Mb.
Pdf ko'rish
bet116/182
Sana02.06.2022
Hajmi2,83 Mb.
#630109
1   ...   112   113   114   115   116   117   118   119   ...   182
Bog'liq
tilshunoslikka kirish b.mengliyev, g.tojiyeva

Morfologik tamoyil. Bu prinsip bo`yicha so`zshakllar qanday talaffuz etilishidan qat’iy nazar, bir xil yozilishi talab etiladi. 
Demak, morfologik prinsip asosida yozilgan so`zlar jonli so`zlashuvdagi talaffuzga muvofiq kelmaydi. O`zbek tilining orfografiyasi (imlo 
qoidalari ), asosan, shu tamoyilga asoslangandir. Chunonchi, yozibdi, ishda, maqtamoq, to`qson, qochdi, rost, po`stdumba, Samarqand, 
muomala, gazeta singari so`zlar (jonli nutqda yozipti, ishta, maxtamoq, to`xsan, qoshti, ros, po`sdumma, Samarqan, muomila, gazet 
tarzida aytilsa-da) asliga muvofiq yoziladi. 
Qo`shma va juft so`zlar, ko`m-ko`k, qip-qizil kabi sifatlar, har vaqt, bir mahal kabi ravishda ham morfologik prinsip asosida 
yoziladi. 
Rus tili orfografik qoidalarida ham morfologik prinsip etakchi rol o`ynaydi. 
Masalan, rus tilidagi часовой, города, подписка, вокзал, дорога, товар, команда, окно, вода, совпадать singari so`zlar jonli 
so`zlashuvda часавой, гарада, патписка, вакзал, дарога, тавар, каманда, акно, вада, сафпадат  tarzida aytiladi. Yuqoridagi kabi 
asliga ko`ra yoziladi. A.N.Gvozdevning «Основы русской орфографии». (M., 1963, стр. 54) kitobida qayd etilgan ma’lumotga ko`ra, 
rus tili imlo qoidalarining 71,4 foizi morfologik tamoyilga asoslangan.
Tarixiy – an’anaviy tamoyil. Bu prinsip bo`yicha so`zlar hozirda qanday talaffuz qilinishiga qarab emas, qadimdan an’anaga 
aylanib qolgan qoidalar asosida yoziladi. Demak, so`zlarning aytilishi uning yozilishidan farq qiladi. Biroq bunda morfologik prinsipdagi
kabi morfemalarning yagona shakllanishiga, grammatik qoidaga rioya qilinmaydi. Aksincha, so`zlarning yozma ifodasi ularning tarixan 
o`zlashib singib ketgan shakliga teng keladi. O`zbek tilida bu tamiyildan, odatda, badiiy uslubda ko`proq foydalaniladi: Masalan: 
1)
maqsad ravishdoshi qo`shimchasi [-gani] o`rnida uning tarixiy ko`rinishlari [-gali], [-g`ali], [-qali], [-kali] qo`llaniladi: Ko`rgali 
keldingmi, yor, kuydirgali keldingmi, yor (Qo`shiqdan);
2)
sifatdoshning [-r/-ar] shakli [-ur] tarzida ishlatiladi: Shirin bo`lsang, yalab ado qilurlar, Acchchiq bo`lsang talab ado qilurlar 
(E.Vohidov); 
3)
[-mi] so`roq yuklamasi [-mu] shaklida qo`llaniladi: Sevgini tortib bo`larmu, toshu tarozu bilan (E.Vohidov); Sen bahorni 
sog`inmadingmu (A.Oripov); 
4)
[-gin] buyruq - istak mayli shakli [-gil], [-g`il] tarzida ishlatiladi: Bas, yetar, ko`ksimga urmagil xanjar (A.Oripov); 
5)
chiqish kelishigi shakli [-dan] ko`pincha, [-din] tarzida beriladi: Gavhar balchiqqa tushgani bilan qimmati ushalmas va o`z 
bahosidan qolmas (I.Sulton) va h.k.
Kabutar, muomala, musicha, taqozo, erur kabi so`zlar ham tarixiy – an’anaviy tamoyil asosida yozilgan. 
G`arbiy yevropa tillarida, jumladan, ingliz, fransuz, nemis tillarida ham shu prinsipga amal qilinadi. Chunonchi, ingliz tilidagi to live 
[live] (yashamoq), to work [we:k] (ishlamoq), to condemn [ken’dem] (yomon ko`rmoq), debt [det] (qarz), light [alti] (yorug`) kabi so`zlar; 
fransuz tilidagi Paris (Parij)homologue  
(insonshunoslik) so`zlari; nemis tilidagi tisch (stol), deutsch (nemis tili ) so`zlari tarixiy – an’anaviy tamoyil asosida yozilgan. Rus 
tilidagi красивого, большого, здания, корова, собака so`zlari ham shular jumlasidandir. 

Download 2,83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   112   113   114   115   116   117   118   119   ...   182




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish