|
pizil).
4. So`z tartibi - grammatik ma’no anglatishning yana bir vositasi. So`zlarning gapda ma’lum tartibda oldinma-keyin
joylashtirilishi ham grammatik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi. Tilimizda ba’zan shu vosita orqali so`zning qaysi kelishikda
ekanligi aniqlanishi mumkin. Masalan, bunday holatlar xususan poetik nutqda keng uchraydi. So`z tartibi so`z birikmalari hosil qilishda
yetakchi omillardan biri sanaladi. Chunonchi, keng dalalar (so’z birikmasi) - Dalalar keng (gap). So`z tartibi grammatik omili nutqda
hamisha ohang bilan birga ish ko`radi. Shuning uchun yuqoridagi hosilalarning ohangi bir-biridan tubdan farq qiladi. Chunonchi, bir, ikki
kitob- bir- ikki kitob birikmalarining ohangi har xildir. So`z tаrtibi хitоy-tibеt tillаri оilаsigа kiruvchi tillаr uchun judа muhimdir. Bu usul ingliz,
frаnsuz tillаridа so`zlаrning gаpdаgi vаzifаlаrini, turkumini ko`rsаtаdi.
5.Ohang ham grammatik ma’no ifodalashga xizmat qiladi. Bu vosita yordamida
a) gapning turini ajratish mumkin: Imtihon topshirdi. Imtihon topshirdi? Imtihon topshirdi!
b) gap bo`laklarini ajratish mumkin: Gulnora, singlim keldi. Gulnora, singlim keldi! Gulnora singlim keldi. Birinchi gapda
“Gulnora “va “singlim“ so`zlari uyushib kelgan bo`lsa, ikkinchi gapda “Gulnora” so`zi undalma vazifasida kelgan, uchinchi gapda esa ism
ma’nosida kelgan. Ohangning so`z tartibi, so`zlarni bir-biriga bog`lash bilan uzviy aloqadorlikda voqelanishini takroran eslatib o`tish joiz.
Yuqoridagilar buning yorqin dalilidir.
6.Juftlash har xil so`zlarni – ma’nodoshlarni (baxt-saodat), zid ma’nolilarni (yaxshi-yomon), giponimlarni ulov-(ot-eshak),
darajalanuvchilarni (qo`y-qo`zi), umumiste’mol arxaizmlarni (bola- chaqa, cho`pon- cho`liq) ─ o`zaro qo`shish orqali har xil grammatik
ma’nolarni ifodalash ham tilimizda anchagina.
Yuqorida sanalgan olti usul tilimizning ichki qurilishiga xos bo`lgan grammatik ma’nolarni ifodalashning yetakchi usulidir.
Bundan tashqari tillarda ichki fleksiya, suppletivizm kabi vositalar ham mkavjud. Ichki fleksiya turli Grammatik ma’nolarni ifodalash uchun
so`z tarkibidagi tovushlarning o`zgarishidir. Bu vosita hind – yevropa va semit tillarida keng qo`llaniladi. Masalan: ingliz tilida: see-saw-
seen; nemis tilida fahren – fuhr. O`zbek tilida juda kam qo`llaniladigan suppletivizmlar, chunonchi, (men -biz, sen -siz; eski o`zbek tilida
u- alar, anga, anda, ani, aning ), arabcha so`zlar orqali o`zlashgan ichki fleksiya usullari mavjud:
Kitob - kutubxona
xabar - axbor
fikr - afkor
ilm - ulum
taraf - atrof va boshqalar.
7. Urg`u. Dynyo tillarining barchasida grammatik ma’nolarning ifodalanishida urg`u ham ajratiladi. Tilshunosligimizda ham
urg`uni shunday vosita sifatida ajratib kelganlar va
tugma (ot) -tugma (fe’l)
yozma (sifat)- yozma (fe’l)
studentsiz (sifat)- studentsiz (kesim)
ximik (sifat) - ximik (ot) kabi so`zlarning o`zaro farqlanishini urg`uning turli xil o`rni bilan bog`laganlar. Lekin urg`uning
o`zbek tilida ma`no farqlash vazifasi munozaralidir. Urg`uning ma’no farqlash vazifasi tilimizda rus tilidan ko`chirilgan hodisadir.
Chunki "Tugmang tushdi" va " Belbog`ni tugmang " gaplaridagi "tugma" so`zida urg`u har ikki holatda ham "a" tovushiga tushadi.
Hozirgi tilshunoslikda grammatik ma’noni alohida til hodisasi sifatida o`rganish endi boshlandi. Shu kungacha grammatik
ma’no grammatik shaklning bir tomoni sifatida o`rganilib kelindi. Grammatik ma’noni ifodalashning rang - barang usullarini ko`rib
o`tgach, biz ayta olamizki, ayni bir grammatik ma’no xilma-xil vositalar bilan ifodalanishi mumkin. Chunonchi, son ma’nosi o`zbek tilida
affiksatsiya
/-lar, ya’ni birlik/ko`plik son shakllari paradigmasi doirasida ko`rib chiqilgan. Son shakllarining ma’nosi deganda mana
shu ikki morfema nazarda tutilgan. Tilimizda son ma’nosining ifodalanishi yana boshqa vositalar orqali ro`yobga chiqadi.
Chunonchi, ko`plik ma’nosi takror, juft so`zlar bilan ham, birlik ma’nosi juz’iy reduplikatsiya (takror) yoki so`z- so`zsimon (kitob -
mitob, non - pon, meva - cheva) bilan ham ifodalanishi mumkin.
Hozirgi fanimizda son ma’nolarining o`xshashlik va farqli tomonlari, shuningdek, "Kitobni akam uchun oldim" va "Kitobni
akamga deb/ atab oldim" kabi hosilalar orasidagi ma’no farqlari deyarli o`rganilmagan. Ya’ni ayni bir ma’noni turli xil vositalar bilan
ifodalash yo`llari fanimizning o`rganilmagan muammolari sirasiga kiradi. Bularni tadqiq qilish bugungi kunning vazifasidir.Quyida
shunday izlanishlardan namuna keltiramiz.
Aslida, gnosseologik (bilish) nuqtai nazardan materiyaning yashash shakli, hodisalarning izchil almashinish tarzi sifatida tadqiq
qilinadigan zamon (payt) ma’nosining lisoniy tizimda voqelashish hodisasi tilning bu kategoriyani yuzaga chiqarish imkoniyatlari keng,
rang-barang ekanligini dalillaydi. Bu tillararo xususiyatlarni, xususan, ingliz va o`zbek tillaridagi payt ma’nosini ifodalashning lisoniy
vositalarini tekshirganda yanada yaqqol ko`rinadi. Zamon (vaqt, payt) tushunchasini payt grammatik ma’nosi, mazkur kategoriyani
yuzaga chiqaruvchi usul va vositalarni esa payt ma’nosini ifodalovchi grammatik vositalar deb hisoblaymiz. Ingliz va o`zbek tillarida payt
71
ma’nosini ifodalash lisoniy hodisasidagi tillararo uyg`un, o`xshash xususiyatlarni- umumiy (integral) belgilar, o`ziga xos xususiyatlarini
esa farqlovchi (differensial, oppozitsion, zid ) belgilar sifatida tekshiramiz. Payt ma’nosining qiyoslanayotgan tillarda yuzaga chiqish
imkoniyatlarini quyidagi jadvalda umumlashtirishga harakat qilamiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |
