B mengliyev, G. Tojiyeva

                              
Mavzu bo‘yicha tayanch tushuncha: 
Fonologiya, fonema va tovush munosobati, fonologik dipozitsiya , bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli ziddiyat, doimiy va neytrallashgan 
ziddiyat , kuchli va kuchsiz pozitsiya, fanema va gradema, gradema va harf, harf va tovush, fonologik nazariyalar. 
 
Fonologiyaning kelib chiqishida fonetika katta rol o‘ynagan. Fonologiyaga XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshiga kelib, 
tilshunoslikning fonetika bobidan ajralib chiqqan alohida soha sifatida qarala boshlandi. Fonologik sathning taraqqiyotida mashhur rus va 
polyak  olimi  I.A.Boduen  de  Kurtene,  rus  olimi  N.C  Trubeskoy,  R.  Yakobsonlarning  xizmati  kattadir.  Turkiy  tillar  fonologiyasini  tadqiq 
qilishda  V.V.  Radlov,  E.D.  Polivanov,  N.K.  Dmitriyevlarning  tadqiqotlari  ahamiyatga  egadir.  Umuman  olganda  ,  fonologiya  nutq 
tovushlarning fiziologik – akustik (fizik ) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Praga funksional 
strukturalizmi  oqimining  taniqli  namoyondasi  N.S  Trubeskoy  fonetikani  odam  nutqining  material  tomoni,  ya’ni  artikulyatsiyasi  va 
akustikasi  haqidagi  fan  deb,  fonologiyani  esa,  tildagi  tovushlarning  ma’noni  farqlashga  xizmat  qiluvchi  alomatlari  va  funksiyalarni 
o‘rganuvchi fan, deb ta’riflangan edi. Bu ta’rifda tilni nutqqa, tovushlarning material tomonini ularning funksional tomoniga qarama-qarshi 
qo‘yish  yorqin ko‘rinadi  [2,22;].  Fonetikaning  birligi  bevosita  kuzatishlarda  berilgan  nutq  tovushlari  bo‘lgani  kabi,  fonologiyaning  birligi 
so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushlari asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvurlaridir. Har bir 
fonema kishilar ongida umumiy farqlovchi xususiyatlari asosida vujudga kelgan maxsus “akustik portret ” yoki ”tovush obrazi “sifatida 
yashaydi. Bu farqlovchi belgilar tovushlarning artikulyatsion va akustik belgilari asosida vujudga keladi va barqarorlashadi. Fonologik 
jihatdan  fonemalar  bir-biriga  qarama-qarshi  qo‘yiladi,  to‘g‘rirog‘i,  fonemalar  boshqa  lisoniy  birliklar  kabi  paradigmatik  munosobatda 
yashaydi. Fonologik oppozitsiyalar fonemalarning farqli belgilarini o‘zida ifodalaydi. Masalan, [p]-[t] “lab – til oldi” belgisi bilan, [a]-[o] 
“lablanmagan- lablangan”lik belgisi bilan, [h]-[q] “bo‘g‘iz chuqur til orqa” xossalari bilan farqlanadilar. 
        Tilshunoslikda  fonologik  ziddiyatlarning  turli  tip  va  ko‘rinishlari  farqlanadi.  N.S  Trubeskoy  “Fonologiya  asoslari  ”  asarida 
fonologik ziddiyatlar haqida ko‘pgina ma’lumotlar beradi. Ziddiyatlar  bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli ziddiyatga bo‘linadi. Bir o‘lchovli