B klasinda zoologiya paninen

III.Sabaqtin’ usili: Sabaq barisinda kishi toparlarda islesiw texnologiyalarinda paydalaniw.

IV.Paydalanilatug’in qurallar: Sabaqliq,ko’rgizbeli qurallar,slayd.

V.Sabaq ushin talap etiletug’in waqt: 45 minut:

Sabaqtin’ texnik sizilmasi.

Sabaq basqishlari.	Waqt
Sho’lkemlestiriwshi bo’lim.	2min
U’yge tapsirma soraw,taza temani tusindiriwge tayarliq.	15min
Taza temani tusindiriw.	10min
Kishi toparlarda islesiw.Jan’a temani analiz etiw.	15min
Sabaqti juwmaqlaw.	2min
Uyge beriletug’in tapsirmalardi tu’sindiriw.	1min

VI.Sabaqtin’ barisi (reje):

1.Sho’lkemlestiriwshi bolim: a)Salemlesiw, b)tazaliqti aniqlaw,

d)sabaqqa qatnasti tekseriw c) sabaqqa tayarliq ko’riw.

2. Uyge tapsirmani sorap bahalaw: a) awizeki soraw b) dapter tekseriw,

v) soraw juwap arqali.

VII.Jan’a tema bayani:

Exinokokk. Exinokokk jalpaq qurtlar tipi, lenta tárizli qurtlar

klasına kiredi. Onıń uzınlıǵı 0,3—0,6 mm bolıp, iyt, qasqır hám

túlkilerdiń isheginde parazitlik etedi. Basındaǵı eki

jup sorǵıshları járdeminde ishek diywalına jabısıp turadı.

Denesi 5—6 buwınnan ibarat; máyekke tolǵan aqırǵı buwını haywan dáreti menen sırtqa shıǵıp ketedi, onıń ornına jáne basqası payda boladı. Exinokokktiń máyekleri ot-shóp arqalı qaramal, qoy, at hám túye sıyaqlı haywanlardıń ishegine túskende olardan shıqqan lichinkalar qan arqalı ókpe, bawır, yamasa basqa organlarǵa barıp, júdá iri, geyde náresteniń basınday hám onnan da úlken qaltashanı (finna)nı payda etedi. Bunday qaltasha ishindegi suyıqlıqta tek mikroskopta kórinetuǵın júdá kóp sanlı lichinkalar boladı. Iytler hám jırtqısh haywanlar ot jeytuǵın haywanlardıń ishki organları menen birge usınday qaltashanı jegende olar isheginde lichinkalar jetiledi. Haywan isheginen dáret penen júdá kóp exinokokktiń máyekleri sırtqa shıǵıp turadı. Máyekler haywanlardıń júnine de jabısıp qaladı. Adam kesellengen iytti sıypalaǵanda exinokokk máyeklerin juqtıradı. Adam hám ot-shóp jeytuǵın haywanlar exinokokktiń aralıq xojayini, iyt hám basqa jırtqısh haywanlar bolsa onıń tiykarǵı xojayini bolıp esaplanadı. Shoshqa lenta tárizli qurtı jalpaq qurtlar tipiniń taspa tárizli qurtlar

klasına kiredi. Onıń dúzilisi hám tirishilik etiwi qara mal lenta tárizli qurtına uqsas bolıp, jetilgen dáwirinde adam isheginde, al lichinkası

shoshqalardıń bulshıq etinde ushırasadı. Adam jaqsı pisirilmegen shoshqanıń góshin jegende, parazit finnasın juqtıradı.

Balalar ishek qurtı. Bul ishek qurtı dóńgelek qurtlar tipine kiredi.

Ishek qurtı adamlardıń, ásirese kishi jastaǵı balalardıń isheginde parazitlik etedi. Ishek qurt—aqshıl reńli, júdá mayda (5—10 mm) qurt.

Balalar ishek qurtınıń urǵashısı tuqımlanǵannan keyin artqı shıgarıw

tesigine jaqın jasaydı. Túnde artqı shıǵarıw tesiginiń átirapına terige máyek saladı. Bul waqıtta teri qattı qıshıp, adamnıń tınıshın aladı.

Ishek qurtınıń máyekleri patas qol arqalı jáne ishekke túsip qalsa,

qaytadan rawajlana baslaydı. Onıń máyekleri kesel adamnıń kiyimi,

tósegi yamasa basqa buyımları arqalı juǵadı.

Rishta — dóńgelek qurtlar tipine tiyisli parazit haywan. Tropikalıq

hám subtropikalıq úlkelerde tarqalǵan. Denesi jipke uqsas, uzınlıǵı

32 sm den 100 sm ge shekem boladı. Rishta ayaq, geyde qol terisi astındaǵı biriktiriwshi toqımada parazitlik etedi. Teriniń rishta menen zıyanlanǵan jerinde ıǵal jara payda boladı. Jaradan rishta denesiniń bir bólegi shıǵıp turadı. Denesiniń qalǵan bólimi jara astında oralıp jatadı.

Rishta tiri lishinkalar tuwıp kóbeyedi. Rishta menen zıyanlanǵan adam yamasa haywan suwǵa túskeninde lishinkalar suwǵa shıǵadı. Olardı suwdaǵı júdá mayda shayan tárizlilerden cikloplar jutıp jiberedi. Adam yamasa haywanlar cikloplı suwdı ishkende rishtanıń lishinkası olarǵa ótedi. Adam denesinde lishinka bir jıl dawamında jetiledi.

Xalıqtı taza ishimlik suw menen támiyinlew nátiyjesinde Ózbekistanda rishta xalıq arasında joq etilgen. Házir rishta menen zıyanlanıw jabayı haywanlarda ushırasıp turadı.

Bórtpe nematodası. Ósimliklerdiń jer astı bóliminde parazitlik etedi. Kesellengen ósimliktiń tamırında noqattay hám onnanda úlkenlew

(geyde mushtay) bórtikler payda boladı. Bunday ósimlik ósiwden hám rawajlanıwdan qaladı, onıń ónimi kemeyip ketedi; kúshli zıyanlanǵan ósimlikler tez arada nabıt boladı. Nematoda ásirese qıyar, pomidor,

qawın, kartoshka, kenep, ayırım jaǵdayda ǵawashaǵa da zıyan keltiredi.

Qurtlardıń parazitlik etip jasawǵa iykemlesiwi. Parazitlik etip jasaw

qurtlardıń sırtqı dúzilisine hám tirishilik etiw ózgesheliklerine úlken

Jalpaq hám dóńgelek qurtlar tipleri

tásir etken. Bunday ózgerisler jalpaq qurtlarda anıq kózge taslanadı.

Olardıń jabısıw organları payda bolǵan; as sińiriw sisteması joq bolıp, jınıs organları júdá kúshli rawajlanǵan. Biraq parazit qurtlar hám lichinkalarınıń kópshiligi sırtqı ortalıqqa shıqqanda óz xojayinin tabalmay qırılıp ketedi. Sonlıqtan, júdá kóp násil qaldıradı; ayırım

túrleri, máselen, bawır qurtı hám exinokokk, hátteki lichinkalıq

dáwirinde de kóbeyiw qásiyetine iye boladı.

Parazit qurtlardan saqlanıw. Lenta tárizli qurtlardı juqtırmaw ushın

gósh ónimlerin jaqsı pisirip jew kerek. Olardıń tarqalıwınıń aldın alıw ushın haywanlardıń zıyanlanǵan organların iytlerge bermew kerek.

Qassapxanalardan shıǵatuǵın gósh ónimlerin qatań qadaǵalawǵa alıw zárúr. Qańǵımay iytlerge qarsı gúresiw hám jeke gigiena qaǵıydalarına ámel etiw exinokokk penen zıyanlanıwdıń aldın aladı. Bawır qurtın

juqtırmaw ushın patas suwlardı ishpew, daladan alıp kelingen kók

shóplerdi jaqsı juwmay turıp paydalanbaw kerek. Askarida hám balalar qurtın juqtırmaw ushın jeke gigiena qaǵıydalarına qatań ámel etiw, yaǵnıy awqatlanıwdan aldın qoldı sabınlap juwıw, miywe hám palız ónimlerin jaqsılap juwıp paydalanıw kerek.

Parazit qurtlardı úyreniw. Parazit qurtlardı gelmintologiya páni

úyrenedi. Gelmintlerdi úyreniw hám olarǵa qarsi gúresiw ilajların islep shıǵıwda K.I. Skryabin basshılıǵında gelmintolog ilimpazlar kóp jumıslardı ámelge asırǵan. Gelmintlerdi úyreniwge biziń watanlaslarımız da úlken úles qosqan. Ibn Sino óziniń «Medicina nızamları» (Tib

qonunlari;) kitabında dárilik shópler járdeminde adam isheginen parazit qurtlardı túsiriw tuwralı jazǵan. Ózbek ilimpazları A.T. Tulaganov ósimlik gelmintlerin, M.A. Sultanov, J.A. Azimov, E.X. Ergashevlar jabayı hám úy haywanları hám de ósimlik gelmintlerin úyrengen. Ilimpazlar alıp barǵan izertlewleri parazit qurtlardıń jetkizetuǵın zıyanın keskin kemeyttiriwge imkaniyat berdi.

Jan’a temani bekkemlew.

Jana temani bekkemlew ushin crossword sorawlari beriledi.

U’yge tapsirma beriw.

U’yge tapsirma sipatinda o’tilgen temani oqip sorawlarg’a juwap qaytariw beriledi.

Sabaqti juwmaqlaw,oqiwshilardin bahalarin esittiriw.

Sabaqqa tayarlang’an ha’m sabaq protsesine aktiv qatnasqan oqiwshilardi xoshametlew.