B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1.1.1. Quyi zichlikdagi (yuqori bosimli) polietilen
ishlab chiqarish
Etilenni  yuqori  bosim  ostida  polimerlash
  – 
radikal  mexanizmi 
bo‘yicha  ketuvchi  zanjir  jarayondir.  Reaksiyaning  initsiatori  kislo
-
roddir,  biroq  peroksidlar  ham  ishlatilishi  mumkin.  Reaksiya  katta 
miqdorda
 
issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi.
1.1.1.1. Yuqori bosim ostida etilenni polimerlash jarayoniga 
ta’sir etuvchi omillar
Ushbu omillar quyidagilardan iborat:
1. Bosim va harorat.
2. Kislorod miqdori.
3. Reaksiya vaqti.
1.1.1.1.1. Bosim va haroratning ta’siri
Etilenni  yuqori  bosim  ostida  polimerlash  reaksiyasi  650–700 
atmosfera  bosimi  ostida  boshlanadi,  chunki  bunday  quyi  bosimda 
etilen  zichligi  polimerizatsiyani  boshlanishi  uchun  zarur  bo‘lgan 
zarralarni  o‘zaro  to‘qnashish  soni  (boshqacha  qilib  aytganda,  gaz 
molekulalarini yetarli kon tsentrasiyasi)ni ta’minlaydi. Bir harorat va 
kislorodning doimiy sarfida moddalarni bir-biriga aylanish «chuqur
-
ligi» bosimga proporsionaldir, chunki faol markazni monomer mo
-
lekulasi bilan kontakt bo‘lish ehtimoli o‘sadi. Shuning uchun yuqori 
molekular mahsulotlar olish uchun g‘oyat yuqori bosim qo‘llanilishi 

---

112
lozim.  Masalan,  etilenni  polimerlashda  (bir  xil  haroratli  sharoitlar
-
da) 1100 atmosfera bosimi ostida molekular og‘irligi 9000 ga yaqin 
bo‘lgan  polimer  hosil  bo‘ladi.  Аgar  1500–2000  atmosfera  bosimi 
ostida  qo‘llanilsa  molekular  og‘irligi  15×103¸20×103  bo‘lgan  po
-
lietilen olish mumkin. 520 atmosfera bosimi ostida va boshqa teng 
sharoitlarda molekular og‘irligi 2000 bo‘lgan polietilen olinadi. Ja
-
rayonni  olib  borishda  harorat  etilenning  konversiyasini  ko‘p  jihat
-
dan  aniqlab beradi. Harorat  ortishi  bilan reaksiyaning  «chuqurligi» 
ortadi va o‘sha konversiyaga yetishish uchun reaksiya vaqti kama
-
yadi. Biroq birinchidan, polietilenning sifati sezilarli yomonlashadi, 
chunki haroratning 300ºC gacha ko‘tarilishi oqibatida hosil bo‘lgan 
«bo‘yalgan  polietilen»  deb  atalgan  polietilen  parchalanishiga  olib 
keluvchi yonaki jarayonlarni ham tezligi ortadi. Ikkinchidan, 260ºC 
dan  yuqori  haroratda  polimerizatsiya  va  parchalanish  reaksiyalari
-
ning tezlashishi natijasida ko‘p miqdorda issiqlik hosil bo‘lib, reaksi
-
ya zonasidan chiqib ketishga ulgurmay qoladi, jarayonni boshqarish 
qiyinlashadi va oqibatda u portlashga olib kelishi mumkin. Shu bois 
harorat  260–270ºC  bilan  chegaralanadi.  Ishlatiladigan  haroratning 
quyi  chegarasi  peroksidlarni  olish  va  parchalash  jarayonlari  bilan 
bog‘liq  bo‘lib,  bunda  polimer  zanjir  o‘sishi  hosil  bo‘lgan  erkin  ra
-
dikallar asosida amalga oshiriladi. Initsiator sifatida molekular kis
-
lorod  ishlatilganda  etilen  peroksidi  1500  atmosfera  bosimi  ostida 
150ºC  haroratda  hosil  bo‘ladi.  Peroksidni  parchalash  temperatura
-
ning orttirishni taqozo qiladi.
Jarayonni optimal harorati 100 dan 260ºC gacha hisoblanadi.