Irsiyat
– ajdodlarga xos biologik (tana tuzilishi, individual rivojlanish, moddalar
almashinuvi, salomatlik holati, turli kasalliklarga moyillik va b.) belgilar hamda
rivojlanish holatlarini keyingi avlodlarga o’tishini ifodalovchi xususiyat. U, eng
avvalo, o’sayotgan organizmning jismoniy tuzilishi va biologik o’ziga xos
xususiyatlarida namoyon bo’ladi. Biologik nuqtai nazardan quyidagi irsiy
xususiyatlar ota-onadan bolaga o’tishi mumkin: anatomik-fiziologik belgilar (yuz
tuzilishi, teri, soch hamda ko’z ranglari, burun va quloq shakli, qoshning tuzilishi,
qaddi-qomat, yurish holati, fe’l-avtor), nutq, tafakkur qobiliyati, mehnatga bo’lgan
munosabat, ijodiy layoqat va b. Ayni o’rinda shuni ham yodda tutish kerak: bolaga
ota-onadan yoki ajdodlaridan o’zgarmas xususiyatlargina meros bo’lib o’tmaydi.
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot jarayonida biologik mavjudot – odamning anatomik va
fiziologik belgilari o’zgarishi mumkin. Bu o’zgarishlar bir necha avlodlar
almashinuvida mustahkamlanib, takomillashib, nasldan-naslga o’taveradi. Inson
organizmining tabiiy qonuniyatlar va o’z tabiatiga muvofiq o’sishi, biologik
rivojlanish jarayonida namoyon bo’ladigan irsiy xususiyatlar birlamchi (genetik) omil
sanaladi. Biologik rivojlanish jarayonida quyidagi hodisalar kuzatiladi: inson
tanasidagi ayrim organlar o’sadi (m: yurak, o’pka hajmi, miya va tana vazni ortadi,
ko’krak qafasi kengayadi, asab tizimi taraqqiy etib, mustahkamlanib boradi, suyaklar
o’sadi. Jumladan, miya vazni bola bir yoshga to’lgach ikki baravar, to’rt-besh
yoshlarga borib esa uch baravar ortadi.
Go’daklarning xatti-harakatlari shartsiz reflekslar yordamida amalga oshirilsa-
da, shu bilan birga tashqi muhit ta’sirida bu kabi reflekslar negizida shartli reflekslar
yuzaga keladi. Bola ikki yoshga qadam qo’ygach, unda I.P.Pavlov “ikkinchi signal
tizimi” deb ta’riflagan va miya po’stining faqat insongagina xos bo’lgan oliy
funksiyasi namoyon bo’la boradi. Buyuk biolog I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, ikkinchi
signal tizimining mexanizmlari, avvalo, tafakkurning, so’ngra og’zaki va yozma
nutqning asab-fiziologik negizi sanaladi. Ikkinchi signal tizimining xususiyati
shundaki, unga ko’ra bosh miya po’sti tashqaridan qabul qilinayotgan so’zlarga
harakatlar orqaligina emas, balki so’zlar yordamida ham ta’sir ko’rsata oladi.
Birinchi va ikkinchi signal mexanizmlarini o’zida qamrab olgan, taraqqiy etgan asab
tizimi, shu jumladan, bosh miya shaxsning tobora rivojlanib boruvchi ruhiyatining
moddiy negizidir. Biroq, birgina organizmning o’sishi shaxs kamolotini, uning
ruhiyatini, o’y-fikrlarining mazmuni va shaklini belgilay olmaydi. Ya’ni bola
tanasida biologik-fiziologik o’zgarishlargina kechmaydi hamda u tayyor bilim,
ko’nikma, malaka, qiziqish va qobiliyatga ega bo’lib tug’ilmaydi.
Organizmning o’sishi asab tizimining taraqqiy etishini ta’minlaydi. Asab
tizimining taraqqiy etishi esa o’z navbatida ruhiyatning rivojlanishi uchun imkoniyat
yaratadi. Shaxsning to’laqonli rivojlanishi uchun ham biologik o’sish, ham
ruhiyatning taraqqiy etishi talab etiladi, u subyektlar orasida – ijtimoiy muhitda
91
yashashi, ana shu muhit ta’sirida rivojlanishi lozim.
Istak
– shaxs tomonidan ehtiyojning yetarli darajada anglanganligi bilan
tavsiflanuvchi faoliyat rag’bati (motivi). Kishida hosil bo’lgan istak ma’lum darajada
anglansa, tilak-havasga aylanishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |