o‘ziga xos holatidir, axborotning har qanday uzatilishi esa energiya uzatilishi bilan
yo‘nalishda sodir bo‘lishi mumkin, ya’ni energiya obyektdan datchikka, yoki
vaziyat alohida holat bo‘lib hisoblanadi, biroq bunday holda aynan ana shunday
o‘ziga xos holatning mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumot uzatiladi. Masalan,
97
infraqizil harorat datchigi obyekt datchikka qaraganda issiqroq bo‘lganda musbat
kuchlanish ishlab chiqaradi (infraqizil nurlanish datchik tomonga yo‘naladi),
obyekt datchikka qaraganda sovuqroq bo‘lganda esa manfiy kuchlanish ishlab
chiqaradi (infraqizil nurlanish datchikdan obyektga qarab yo‘naladi). Datchik bilan
obyekt bir xil haroratga ega bo‘lganda infraqizil oqim nolga teng bo‘ladi, va
chiqish kuchlanishi ham nolga teng bo‘ladi. Bu vaziyatda axborot datchik bilan
obyektning haroratlari tengligidan iborat bo‘ladi.
Datchik
tushunchasini
o‘zgartkich
tushunchasidan farqlash zarur. O‘zgartkich
bir tipdagi energiyani boshqasiga konvertatsiyalaydi (yangi, boshqa xolat, sifatga
aylantirish, o‘zgartirish), datchik esa tashqi ta’sirning har qanday tipidagi
energiyasini elektr signaliga aylantiradi. O‘zgartkichga misol bo‘lib akustik
to‘lqinlarni shakllantirish uchun elektr signalni o‘zgaruvchan magnit maydoniga
konvertatsiyalaydigan ovoz kuchaytirgich xizmat qilishi mumkin. Bu o‘rinda gap
qandaydir tashqi axborotni qabul qilish to‘g‘risida bormaydi (shuni qayd qilish
lozimki, agar ovoz kuchaytirgich kuchaytiradigan qurilmaning kirishiga ulansa, u
xuddi mikrofon kabi ishlaydi. Bu holda uni akustik datchik deb atash mumkin).
O‘zgartkichlar shuningdek
yuritmalar
funksiyasini ham bajarishi mumkin.
Yuritmani datchikka qarama-qarshi qurilma sifatida ta’riflash mumkin, chunki u
elektr energiyasini, qoidaga ko‘ra, noelektr energiyaga aylantiradi. Yuritmaga
misol bo‘lib elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiradigan elektromotor
xizmat qila oladi.
3.2-rasm. Datchik bir nechta o‘zgartgichlardan tarkib topishi mumkin:
e
1
,
e
2
, ... – energiyaning har xil turlari.
98
Shuni qayd qilamizki, ushbu sxemaning oxirgi elementi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
harakat qiladigan datchik bo‘lib hisoblanadi.
O‘zgartkichlar tarkibiy datchiklarning bir qismi bo‘lishi mumkin (3.2- rasm).
Masalan, kimyoviy datchik tarkibiga ikkita o‘zgartkich kirishi mumkin, ulardan
biri kimyoviy reaksiyaning energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiradi, ikkinchisi
– termoelement esa – olingan issiqlikni elektr signaliga aylantiradi. Bu ikkita qayta
o‘zgartkichlarning kombinatsiyasi o‘zida kimyoviy datchikni – kimyoviy
reaksiyaga javob tariqasida elektr signali ishlab chiqaradigan qurilmani taqdim
qiladi. Shuni qayd qilamizki, ko‘rib chiqilgan misolda kimyoviy datchik qayta
o‘zgartkich va yana bitta datchik – harorat datchigidan tashkil topadigan tarkibiy
datchik bo‘lib hisoblanadi. Tarkibiy datchiklarning strukturasiga, qoidaga ko‘ra,
hech bo‘lmaganda bitta to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat qiladigan datchik va bir nechta
qayta o‘zgartkichlar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: