B. A. Nazarbayeva

E

  Yung  moduli  va 

W 

Puasson  koeffitsiyenti  orqali 

aniqlanishi mumkin: 

                                               V = 

                                           

(4.58) 

Shuni  qayd  qilish  lozimki,  tovushning  tezligi  haroratga  bog‘liq  bo‘ladi,  buni 

konkret datchiklarni ishlab chiqishda har doim hisobga olish zarur bo‘ladi. 

Tovush  to‘lqinining  organ  trubasida  tarqalishini  ko‘rib  chiqamiz,  bunda 

havoning har bir kichkina hajmiy elementi muvozanat holatining atrofida tebranma 

---

187 

 

harakatlarni  sodir  qiladi.  Sof  garmonika  uchun  elementar  hajmning  muvozanat 

holatiga nisbatan siljishini quyidagi ifoda bilan tasvirlash mumkin: 

                                        y = y

m 

cos   (x-vt)                                           

(4.59) 

bunda 

x

 – muvozanat holati, 

u

 – muvozanat holatidan siljish, 

y

m

 

– amplituda, 

λ  –  to‘lqinning  uzunligi.  Amaliyotda  tovush  to‘lqinida  bosimning  o‘zgarishini 

ko‘rib chiqish qulayroq bo‘ladi: 

                                         p = (k p

0 

v

2 

y

m

) sin(k x-ω t)                                      

(4.60) 

bunda 

k = 2π/λ – 

to‘lqinning tartibi, ω – burchak chastotasi, birinchi qavsdagi 

a’zolar  esa  tovush  bosimining 

p

m 

amplitudasiga  mos  keladi.  Shuni  qayd  qilish 

lozimki, (4.59) va (4.60) tenglamalardagi sin va cos siljish to‘lqinlari va bosimning 

fazalari 90

0 

ga farq qilishini ko‘rsatadi.  

Bosim muhitning har qanday berilgan nuqtasida doimiy bo‘lib hisoblanmaydi. 

Bosimning  lahzalik  va  o‘rtacha  qiymatlari  o‘rtasidagi  farq 

R  akustik  bosim 

deb 

ataladi.  To‘lqin  tarqalayotgan  paytda  havoning  vibratsiyalanayotgan  zarrachalari 

muvozanat holatining atrofida ξ lahzalik tezlik binoan tebranma harakatlarni sodir 

qiladi.  Akustik  bosim  bilan  lahzalik  tezlikning  (to‘lqinning  tezligi  bilan 

adashtirmang!) nisbati akustik impedans deb ataladi: 

                                         Z =                                                                 

(4.61) 

U amplituda va faza bilan xarakterlanadigan kattalik bo‘lib hisoblanadi. Ideal 

muhit uchun (yo‘qolishlar bo‘lmagan muhit uchun) 

Z –

to‘lqinning tezligi bilan  

                                               Z = p

0

v                                                                

(4.62) 

munosabat bilan bog‘lanadigan haqiqiy son bo‘ladi. 

Tovush  to‘lqinining 

I

  intensivligi  birlik  maydon  orqali  uzatilgan  quvvat 

sifatida  aniqlanadi.  Uni  shuningdek  akustik  impedans  kattaligi  orqali  ham 

ifodalash mumkin: 

                                          I = Pξ =                                                                

(4.63) 

---

188 

 

Biroq  amaliyotda  tovush  ko‘pincha  intensivlik  bilan  emas,  balki  tovushning 

darajasi  deb  ataladigan  β  parametr  bilan  xarakterlanadi,  u           

I

0

  = 

10

12 

Wt/m

2 

standart intensivlikka nisbatan aniqlanadi: 

                                        

 = log

10 

                                                                                   

(4.64) 

I

0 

ning  bunday  qiymati  shuning  uchun  ham  tanlanganki,  u  odam  qulog‘i 

eshitishining  pastki  chegarasiga  mos  keladi.  β  ning  o‘lchov  birligi  detsibel  (dB) 

bo‘lib hisoblanadi, u Aleksandr Bellning nomi biln atalgan. 

I

 

= 

 

I

0 

bo‘lganda β = 0 

bo‘ladi. Bosim darajalarini ham detsibellar orqali ifodalash mumkin: 

                                        P

 = log

20 

                                                                                   

(4.65) 

Bunda 

 

= 2 



 10

5 

N/m

2 

(0,0002 mkbar) = 2,9 



 10

9 

psi. 

4.1-jadvalda  ba’zi  bir  tovushlarning  darajalari  keltirilgan.  Odam  qulog‘i  har 

xil  chastotali tovushlarga bir xil  reaksiya  ko‘rsatmasligi sababli,  tovush  darajalari 

odatda  1  kHz  chastotaga  mos  keladigan 

 

intensivlik  uchun  keltiriladi,  bu  erda 

eshitish sezgirligi maksimal bo‘ladi. 

4.1- jadval  

1000 Hz chastotaga mos keladigan 

 

intensivlik uchun β tovush darajalari

 

Tovush manbai 

dB  Niagara sharsharasi 

85 

Raketa dvigateli 50 m masofada 

200  Tiqilinch avtomobil yo‘li 

80 

Tovush to‘sig‘idan oshib o‘tish 

160  Avtomobil 5 m masofada 

75 

Gidravlik press 1 m masofada 

130  Idish yuvish mashinasi 

70 

Og‘riq ostonasi 

120  1 m masofadan gaplashish 

60 

10 Wt Hi-Fi ovoz kuchaytirgich 3 

m masofada 

110  Hisob-kitob byurosi 

50 

Ovoz so‘ndirgichsiz mototsikl 

110  Shahar ko‘chasi (transportsiz) 

30 

Rok-n-roll 

100  1 m masofadan shivirlash 

20 

Metro poyezdi 5 m masofada 

100  Barglarning shitirlashi 

10 

Pnevmatik drel 3 m masofada 

90 

Eshitish ostonasi 

0