B. A. Nazarbayeva

                                           α

AV 

=

                                                                

(4.50) 

Masalan,  T-tipidagi  termojuftlik  uchun  harorat  gradiyentidan  kuchlanish 

funksiyasini ikkinchi tartibli tenglama yordamida etarlicha darajadagi aniqlik bilan 

approksimatsiyalash mumkin: 

       V

AV 

= α

0 

+ α

1

T + α

2

T

2 

= 

-0,0543 + 4,094 



 10

-2 

T + 

2,874 



 10

-5

T

2            

(4.51) 

Shunda  Zeebek  differensial  koeffitsiyenti  uchun  ifoda  quyidagi  ko‘rinishni 

oladi: 

           a

T 

=

 = α

1 

+2 α

2

T = 

4,094 



10

-2

 + 

5,748 



 10

-5

T                            

(4.52)

                               

 

Tenglamadan  ko‘rinib  turibdiki,  koeffitsiyent  haroratdan  chiziqli  funksiya 

bo‘lib hisoblanadi. u ba’zan termojuft tutashmaning 

sezgirligi 

deb ataladi. Qoidaga 

ko‘ra,  sovuqroq  haroratda  joylashadigan  etalon  tutashma 

sovuq  ulanma, 

ikkinchi 

tutashma  esa  – 

issiq  ulanma 

deb  ataladi.  Zeebek  koeffitsiyenti  tutashuvning 

fizikaviy  tabiatiga  bog‘liq  bo‘lmaydi,  metallar  buralgan,  payvandlangan, 

kavsharlangan  va  hokazo  bo‘lishi  mumkin.  Faqatgina  kavsharlarning  harorati  va 

metallarning  xususiyatlari  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Zeebek  effekti  issiqlik 

energiyasining elektr enargiyasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aylanishi bo‘lib hisoblanadi. 

1826  yilda  A.  Bekkerel  Zeebek  effektidan  haroratni  o‘lchash  uchun 

foydalanishni  taklif  qilgan.  Biroq  termojuftlikning  birinchi  konstruksiyasi  Genri 

Le-Shatelye  tomonidan  oradan  qariyb  oltmish  yil  o‘tgandan  keyin  yaratilgan.  U 

platina bilan platina va rodiy qotishmasidan tayyorlangan simlarni tutashtirish eng 

---

182 

 

katta termokuchlanishni olish imkonini berishini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan. Le-

Shatelye  metallarning  ko‘plab  kombinatsiyalarining  termoelektrik  xususiyatlarini 

o‘rgangan  va  tasvirlab  bergan.  u  tomonidan  olingan  ma’lumotlardan  hozirgi 

kungacha  haroratlarni  o‘lchashda  foydalaniladi.  Ilovada  termojuftliklarning  ba’zi 

bir  keng  tarqalishga  ega  bo‘lgan  tiplarining  25

  ga  mos  keladigan    sezgirliklari 

keltirilgan,  4.21-  rasmda  esa  standart  termojuftliklar  uchun  keng  haroratlar 

diapazonida  Zeebek  kuchlanishlari  ko‘rsatilgan.  Shuni  qayd  qilish  lozimki, 

termoelektrik sezgirlik butun haroratlar intervalida doimiy bo‘lib hisoblanmaydi va 

termojuftliklar  odatda  0

  da  taqqoslanadi.  Zeebek  effektidan  shuningdek 

termoelementlarda 

ham foydalaniladi, ular  mohiyati bo‘yicha o‘zlarida bir nechta 

ketma-ket ulangan termojuftliklarni taqdim qiladi. Hozirgi kunda termoelementlar 

issiqlik  nurlanishlarini  detektorlash  uchun  ko‘p  qo‘llaniladi.  Simlardan 

tayyorlangan  birinchi  termoelementlar  Jeyms  Joul  (1818-1889  y)  tomonidan 

o‘lchash qurilmasining chiqish kuchlanishini oshirish uchun ishlab chiqilgan. 

 

4.21- rasm. Standart termojuftliklarda chiqish kuchlanishining sovuq va issiq 

kavsharlar o‘rtasidagi haroratlar gradientiga bog‘lanishi 

---

183 

 

 

 

4.22- rasm. Peltye effekti 

 

Hozirgi kunda Zeebek effekti integrallangan datchiklarda qo‘llaniladi, ularda 

mos  keluvchi  materiallar  juftliklari  yarim  o‘tkazgich  tagliklar  yuzasiga  surkaladi. 

Bunday  datchiklarga  misol  bo‘lib  issiqlik  nurlanishlarini  aniqlaydigan 

termoelement  xizmat  qila  oladi.  Kremniy  etarlicha  katta  Zeebek  koeffitsiyentiga 

ega bo‘lganligi sababli, uning asosida yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan termoelektrik 

detektorlar  tayyorlanadi.  Zeebek  effekti