B. A. Nazarbayeva

 

Amaliy mashg‘ulotlar topshiriqlar 

1.

 

Datchiklarning asosiy tavsiflarini o‘rganish. 

2.

 

Elektromagnit o‘zgartkichlar konstruksiyalarini o‘rganish 

3.

 

Optoelektron o‘zgartkichlar konstruksiyalarini o‘rganish. 

Mustaqil ish mavzulari

: 

1.

 

Suyuqlik sathini o‘lchash optoelektron datchiklari. 

2.

 

Chiziqli va burchakli siljish optoelektron datchiklari. 

3.

 

Aylanma tezlik siljish optoelektron datchiklari. 

4.

 

Suyuqlik va gazlarni konsentratsiyasini o‘lchash optoelektron datchiklari. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

135 

 

4-Bob. Datchiklarning fizikaviy tamoyillari

 

 

Datchiklar  odatda  noelektr  fizikaviy  kattaliklarni  elektr  signaliga  qayta 

shakllantirgichlar  bo‘lib  hisoblanadi.  Tashqi  ta’sir  chiqish  elektr  signaliga 

aylanishdan  oldin  bitta  yoki  bir  nechta  qayta  shakllantirish  bosqichlaridan  o‘tadi. 

Bu  bosqichlar  energiyaning  bir  turining  boshqasiga  aylanishini  o‘z  ichiga  oladi, 

oxirgi  aylanish  esa  har  doim  talab  qilinadigan  chiqish  formatidagi  elektr 

signalining  shakllanishidan  iborat  bo‘ladi.  Oldingi  mavzularda  datchiklarning 

ikkita  eng  keng  tarqalgan  tipi  – 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri  harakat  qiladigan 

va 

tarkibiy 

datchiklar  to‘g‘risida  gapirib  o‘tilgan  edi.  To‘g‘ridan-to‘g‘ri  harakat  qiladigan 

datchiklar  tashqi  noelektrik  ta’sirlarni  bevosita  elektr  signaliga  aylantiradi.  Biroq 

ba’zi  bir  tashqi  signallarni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  elektr  signallariga  aylantirib 

bo‘lmaydi,  buning  uchun  ular  bir  nechta  qayta  shakllantirishlar  bosqichlaridan 

o‘tishi  zarur  bo‘ladi.  Misol  sifatida  shaffof  bo‘lmagan  obyektning  ko‘chishini 

detektorlash masalasini ko‘rib chiqamiz. Uni echish uchun optik tolali datchikdan 

foydalanish  mumkin.  Bu  datchik  ishlashi  uchun  qo‘zg‘atish  signali  zarur  bo‘ladi, 

signal  manbai  bo‘lib  yorug‘lik  nurlatadigan  diod  xizmat  qiladi.  Yorug‘lik 

nurlatadigan dioddan chiqqan yorug‘lik tolali yorug‘lik o‘tkazgich orqali o‘tadi va 

obyekt  yuzasidan  qaytadi.  Qaytarilgan  fotonlar  oqimi  qabul  qiluvchi  yorug‘lik 

o‘tkazgichga  kelib  tushadi  va  u  bo‘ylab  fotodiodga  etib  boradi.  Fotodiodning 

zanjiridagi  tok  kuchi  yorug‘lik  o‘tkazgichning  oxiridan  obyektgacha  bo‘lgan 

masofaga  proporsional  bo‘ladi.  Tasvirlashdan  ko‘rinib  turibdiki  bunday 

datchikning ishssikli elektr tokini fotonlarga aylantirishning bir nechta bosqichlari, 

fotonlarning  sindiruvchi  muhitdan  o‘tishi,  qaytishi  va  yana  elektr  signaliga 

aylanishidan  tashkil  topadi.  Ko‘rinib  turibdiki,  butun  detektorlash  jarayoni  ikkita 

bosqich  –  elektr  energiyasini  qayta  shakllantirish  va  optik  signalni  boshqarishdan 

tashkil topadi.  

To‘g‘ridan-to‘g‘ri  harakat  qiladigan  datchiklar  noelektrik  ta’sirlarga  javob 

tariqasida  chiqishda  birdaniga  elektr  signalini  olish  imkonini  beradigan  ba’zi  bir 

---

136 

 

fizikaviy hodisalar asosida ishlanishi mumkin. Termoelektriklik (Zeebek hodisasi), 

pyezoelektriklik va fotoeffekt bunday hodisalarga misol bo‘lib hisoblanadi.  

Bu  bobda  tashqi  ta’sirni  elektr  signaliga 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

aylantirish  uchun 

foydalanilishi  mumkin  bo‘lgan  turli  fizikaviy  hodisalar  tasvirlanadi.  Bu 

hodisalarning  hammasi  fizikaning  asosiy  qonunlariga  asoslanishi  sababli  ularni 

qisqacha ko‘rib chiqishdan boshlaymiz.