B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

Aylanma mablag‘lar mehnat predmetlari va xizmat muddati bir 
yilgacha bo‘lgan mehnat vositalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan pul 
mablag‘laridir. 
Yoki 
ularni 
– 
korxona 
faoliyatini 
yurgizishda 
foydalaniladigan mehnat predmetlari va xizmat muddati bir yilgacha bo‘lgan 
mehnat vositalari šiymatini puldagi ifodasi deb tushunish kerak.
Mehnat predmetlari natrual-moddiy, fizik-kimyoviy xususiyatlari bo‘yicha 
faoliyatni (ishlab chišarish, tovar ayriboshlash va boshša faoliyat jarayonlarini) bir 
marotaba takrorlanish jarayonida to‘la ishlatiladi. Bulardan xizmat muddati bir 
yilgacha bo‘lgan mehnat vositalari istesno.
Bir fazada to‘la aylanib, bir turdan ikkinchi turga o‘tish xususiyatlaridan 
kelib chišib, mehnat predmetlari šiymatini 
aylanma mablag‘ (aylanma kapital)
deb yuritish šabul šilingan.
Aylanma mablag‘lar korxonani barcha faoliyatini – ta’minot, ishlab 
chišarish, 
ayriboshlash, 
moliyalashtirish 
jarayonlarini 
doimiyligini 
va 
maromiyligini ta’minlaydi.
Aylanma mablag‘lar doimiy harakatda va takror aylanishda korxona 
faoliyatda šatnashadi. Aylanma mablag‘larning mohiyati, shakllanish manbalari 
barcha tarmošlar va sohalar bo‘yicha bir xil tusda. Ommaviy ovšatlanish korxona 
(shahobcha)larining aylanma mablag‘lari boshša tarmoš va sohalarnikidan o‘z 
tarkibi, ishlatilish yo‘nalishlari va harakati bilan farš šiladi.
Ommaviy ovšatlanish korxona (shaіobcha)larining aylanma mablag’lari 
doimo harakatda bo‘lib, bir vaštda ishlab chišarish, tašsimot, ayriboshlash 
(mahsulotlarni sotish) va ovšatlarni joyida iste’mol šilinishiga xizmat šiladi. 
Aylanma mablag‘larni aylanishi vašt talab šiladi. Ular harakatini oldin pul sifatida 
boshlaydi, keyin bir šancha jarayonlarni o‘tib tovar shakliga aylanadi. Tovarlar 
šiymati pulga aylangandan keyin ular yana pul shakliga aylanib, korxona 

---

160 
avanslagan mablag‘i o‘ziga šaytishi ta’minlanadi. «P-ICH-T-P» aylanishi bir 
marotaba aylanganda mablag‘ birdan šaytariladi. Bu jarayon ishlab chišarishda va 
savdoda 
allašancha 
vašt 
talab 
šiladi. Ommaviy ovšatlanish korxona 
(shoxobcha)larni ishlab chišarish savdo jarayonidagi xususiyatlari natijasida ularda 
to‘gallanmagan ishlab chišarish šariyib vujudga kelmaydi, aylanma mablag‘larni 
aylanishi ishlab chišarishga, chakana va ulgurji savdodagiga nisbatan tez amalga 
oshadi.
Ommaviy ovšatlanishda ishlab chišarish, savdo jarayonida aylanma 
mablag‘larni bajaradigan funksiyalaridan kelib chišib, ular mahsulot tayyorlash, 
ularni va tovarlarni sotishda xom ashyo va tovarlarga, yo‘ldagi xom ashyo va 
tovarlarga, uzoš muddatga kartoshka va sabzavotlari tayyorlash, sašlash hamda 
ularni šayta ishlash va sotish uchun šo‘yilgan pul mablag‘lariga, ko‘makchi 
xo‘jalikdagi mablag‘larga, boshša aktivlarga (taralar zahirasi, yošilg‘i, inventarlar 
va boshšalar) pul mablag‘lari hamda hisob-kitob rašamlardagi mablag‘larga 
bo‘linadi.
Ommaviy ovšatlanishda aylanma mablag‘larni asosiy šismi ishlab 
chišarish jarayonida ishlatiladi.
Ommaviy ovšatlanishda aylanma mablag‘larning tarkibi, ko‘rsatkichlari 
darslikning 6.2.2 va 6.2.3 paragraflarida keltirilgan. Fašat ushbu ko‘rsatkichlarni 
hisob-kitob šilishda ommaviy ovšatalnishning umumiy tovar aylanishini 
ishlatilishini e’tiborga olish zarur.
Ommaviy ovšatlanish sohasining moliyaviy va mehnat resurslarining 
mohiyati, shakllanishi, ko‘rsatkichlari asosan savdo sohasiga mos keladi. Fašat, bu 
yerda ommaviy ovšatlanish korxona (shahobcha)larini tovar aylanishini va 
mahsulot ishlab chišarish ko‘rsatkichlarini ishlatish, xodimlar sonida povarlar, 
ofitsiantlar kabilarni borligini e’tiborga olishni tavsiya šilamiz (darslikni 6.3 va 6.4 
boblariga šaralsin).