Б. А. Абдукаримов, А. Б. Бектемиров, М.Қ. Пардаев, Ш. С. Салимов, Э. Ш. Шавқиев, Ф. Б. Абдукаримов корхона иқтисодиёти

К_ам= Р_с : Қ_{ам ,}
бу ерда: К_ам - айланма маблағларнинг айланувчанлик коэффициенти, айланмалар;
Р_с - сотилган маҳсулот ҳажми, сўм;
Қ_ам - айланма маблағларнинг ўртача қолдиғи, сўм.
Айланувчанлик коэффициенти маълум давр (йил, чорак) мобайнида корхона айланма маблағларининг доиравий айланишлари сонини ифодалайди ёки 1 сўм айланма маблағлар ҳисобига тўғри келадиган сотилган маҳсулот ҳажмини кўрсатади. Формуладан кўриниб турибдики, айланма маблағлар миқдорининг кўпайиши 1 сўм айланма маблағлар ҳисобига маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсишига олиб келади.
Айланма маблағлар бандлиги коэффициентининг катталиги айланувчанлик коэффициентига тескари миқдордир. У 1 сўм сотилган маҳсулотга сарфланган айланма маблағлар миқдорини тавсифлайди.
К_б= Қ_ам : Р_{с ,}
бу ерда:К_б - айланма маблағларнинг бандлиги коэффициенти;
Бир айланиш давомийлиги кун ҳисобида - даврдаги кунлар сонини айланувчанлик коэффициентига бўлиш билан топилади:
А_д = Д_к : К_{ам ,}
бу ерда: Д_к - даврдаги кунлар сони (360, 90).
Айланма маблағларнинг айланиш муддати қанча кам ёки сотилган маҳсулотнинг ўша ҳажмда айланишлар сони қанча кўп бўлса, айланма маблағлар шунча кам талаб қилинади. Ва аксинча айланма маблағлар қанча тез айланса, улар шунча самарали фойдаланилади.
Мисол: Корхонада сотилган маҳсулот ҳажми ўтган йили 600000,0 минг сўмни, ҳисобот йили эса 612000,0 минг сўмни ташкил этди. Айланма маблағларнинг ўртача йиллик қолдиғи мос равишда 120000,0 минг сўм ва 110500,0 минг сўмга тенг.
Бунда айланма маблағларнинг айланувчанлик коэффициенти ўтган йилда 5,0 га (600000,0:120000,0) ва ҳисобот йилда 5,54 га (612000,0:110500,0) баробар бўлади. Айланма маблағларнинг бир айланиш давомийлиги ўтган йили 360:5=72 кунга ва ҳисобот йили эса 360:5,54=65 кунга тенг. Айланма маблағларнинг юкланиш коэффициенти: 120000,0:600000,0=0,2 ва 110500,0:612000,0=0,18 сўм бўлади.
Айланма маблағлар айланувчанлигининг тезлашиши самараси улардан фойдаланишнинг яхшилангани туфайли уларга бўлган талабнинг камайишида, уларнинг бўшатилишда намоён бўлади.
Мутлоқ бўшатилиши айланма маблағларга бўлган талабнинг тўғридан-тўғри камайишини акс эттиради.
Корхонада айланма маблағларнинг мутлоқ бўшатилиши ҳисобот йилда ўтган йилга нисбатан 9500,0(120000,0 – 110500,0) минг сўмни ташкил этади.
Нисбий бўшатилиш айланма маблағлар миқдорининг ўзгаришини, шунингдек сотилган маҳсулот ҳажмининг ўзгаришини акс эттиради. Уни аниқлаш учун шу даврда сотилган маҳсулотга ҳақиқий айланишдан келиб чиққан ҳолда ҳисобот йили учун айланма маблағларга бўлган талабларни ва ўтган йил учун айланувчанликни ҳисоблаб чиқиш керак. Фарқ бўшалган маблағлар суммасини беради.
Юқорида келтирилган мисол маълумотлари асосида корхонада бўшатилган маблағлар қийматини ҳисоблаш мумкин.
Айланма маблағларнинг ўтган йилги ўртача қолдиғи – 120000,0 минг сўмни, ҳисобот йилда эса 110500,0 минг сўм ташкил этди. Айланма маблағларнинг тўлиқ айланиш давомийлиги, мос равишда, 72 кун ва 65 кунга тенг. Айланма маблағларга бўлган талаб ҳисобот йилда ўтган йилги айланувчанликда ва ўтган йилда сотилган маҳсулот ҳажмида: (612000,0х72):360=122400,0 минг сўмга тенг бўлади. Айланма маблағларнинг нисбий бўшатилиши 11900,0 минг сўмни ташкил этади (122400,0-110500,0).
Айланма маблағлардан самарали фойдаланиш корхона фаолиятини нормал таъминлашда, ишлаб чиқариш рентабеллигини оширишда катта рол ўйнайди. Бироқ, айрим корхоналарнинг ўз молиявий ресурслари, нафақат кенгайтирилган, ҳатто оддий такрор ишлаб чиқариш жараёнини тўлиқ миқдорда таъминлашга етмайди. Корхонада зарур молиявий ресурсларнинг йўқлиги, тўловлар интизоми даражасининг пастлиги ўзаро тўламасликларнинг пайдо бўлишига олиб келади.
Айланма маблағлар айланувчанлигининг тезлашиши, ҳозирги шароитда, корхоналарнинг бирламчи вазифаси ҳисобланади ва қуйидаги йўллар билан эришилади:

• 
  ишлаб чиқариш заҳираларини тузиш босқичида ─ иқтисодий асосланган заҳира нормаларини жорий этиш; хом ашё, ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи қисмлар таъминотчиларни истеъмолчиларга яқинлаштириш; моддий-техник таъминотнинг омбор тизимини, шунингдек, материаллар ва ускуналар улгуржи савдосини кенгайтириш; омборлардаги ишларни комплекс механизациялаштириш ва автоматлаштириш.
  
• 
  тугалланмаган ишлаб чиқариш босқичида ─ илмий-техник тараққиёт ютуқларини жорий этиш; саноат ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклларини такомиллаштириш; хом-ашё ва ёқилги-энергетика ресурсларидан тежамли фойдаланишни иқтисодий рағбатлантириш.
  
• 
  муомала босқичида ─ ҳисоб-китоб тизимини такомиллаштириш; бевосита алоқалар асосида буюртмаларини бажариш: юқори талабга эга бўлган маҳсулот улушини кўпайтириш ва бошқалар.